کفشی که نه دوخت دارد و نه میخ/ «چموش» با مشکلات جفت شد

رنگارنگی جای جای گیلان که در طول سال به دست مادر طبیعت جاذبه‌ای وصف نشدنی برای گردشگران رقم می‌زند، تنها در طبیعت آن خلاصه نمی‌شود بلکه این جلوه‌های زیبایی را در صنایع‌دستی متنوع و رنگارنگ هنرمندان گیلانی نیز از دیرباز می‌توان دید.

چادرشب بافی، لباس‌های محلی قاسم آباد، رشتی دوزی، خراطی، ابریشم کشی، حصیربافی، قفل سازی، چلنگری و چموش دوزی تنها چند جلوه از فهرست ۹۰ رشته‌ای صنایع دستی گیلانیان است.

بر اساس آخرین آمار ارائه شده توسط مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان از تعداد ۹۰ رشته صنایع دستی ثبت شده در گیلان تنها ۵۰ رشته به حیات کم و بیش خود ادامه داده و تقریبا نیمی از ۹۰ رشته به دست فراموشی سپرده شده‌اند و این در حالی است که رشته‌های باقی مانده نیز حال و روز خوبی نداشته و اگر همت همین چند هنرمند باقی مانده در هر رشته نبود، کسی نمی‌دانست که بر سر این آن‌ها نیز چه خواهد آمد.

چموش؛ پای افزاری باقیمانده از نیاکان

نام هنر: چموش دوزی

قدمت: بیش از ۳۰۰ سال

شهر زادگاه هنر: بخش‌های فومنات

معرفی کوتاه هنر: چموش دوزی هنری است که در نواحی کوهستانی گیلان رواج داشته و محصول آن چموش است که نوعی پای افزار به شمار می‌آید. ماده اصلی آن چرم گاو دباغی نشده بوده و هیچ گونه دوخت و میخی در آن به‌کار نرفته است. این محصول دارای بندهای پشمی یا تسمه‌های بلند بوده که آن هم از جنس چرم است و از دور تا دور چموش می‌گذرد. بند را به ساق پا می‌پیچانند و سر تسمه، به قوزک پاه گره می‌خورد.

بیشترین کاربری: جنس چرمی چموش مانع از نفوذ رطوبت بوده و در گذشته خصوصا در نواحی کوهستانی گیلان به عنوان کفش مورد استفاده بوده است.

هنرمندان به نام این عرصه: اطلاعات دقیقی از هنرمندان به نام این عرصه در گذشته در دست نیست چرا که چموش دوزی در اکثر نواحی کوهستانی بخش فومنات گیلان انجام می‌شده است.

هنرمندان بازمانده: ۲ تا ۳ نفر

وضعیت فعلی این هنر در استان: در حال حاضر گستردگی تولید را همچون گذشته ندارد اما، همچنان در شهرک تاریخی ماسوله ۲ تا سه نفر از هنرمندان چموش دوز مشغول به این کار هستند.

علل رکود و مهم‌ترین چالش‌های پیش روی احیا: از دست دادن کارایی و جایگزین شدن کفش به عنوان پاپوش

ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: تغییر کاربری و هماهنگی با شرایط روز

چموش‌های اناری – عنابی رنگ که زمانی اصیل‌ترین و رایج‌ترین پاپوش‌های مردم گیلان بودند، در خاطر مردم این دیار به خوبی نقش بسته است.

در عکس‌های به جا مانده از میرزا کوچک خان جنگلی می‌توان رد پای چموش که به عنوان پاپوش مردان و زنان آن دوران مورد استفاده قرار می‌گرفته است را دید. چرا که این پای افزار به دلیل ساخته شدن از جنس چرم، عایق بسیار مناسبی در برابر رطوبت زمین‌های خیس گیلان بوده و روزگاری به عنوان بهترین، بادوام‌ترین و زیبا‌ترین پاپوش مردم این دیار مورد استفاده قرار می گرفته است.

از آنجا که چموش از دیرباز تا نزدیک به یکصد سال پیش مورد استفاده مردان، زنان و کودکان این استان بوده، چموش دوزی نیز یکی از شغل‌ها و در عین حال هنرهایی محسوب می‌شده که کسب و کار خوبی برای دوزندگان آن به همراه داشته و بر اساس شواهد موجود، کثرت کارگاه‌های چموش دوزی در نواحی کوهستانی گیلان به خصوص شهر ماسوله، موید این ادعا است.

اما با گذشت زمان نه تنها چموش‌ها جای خود را به کفش‌های پلاستیکی و چرم‌های صنعتی دادند بلکه هنر دوخت چموش از چرم طبیعی نیز در معرض نابودی قرار گرفت.

با اینکه پوشیدن چموش چرمی بدون پاشنه در جاده‌ها و راه‌های جنگلی و کوچه پس کوچه‌های خاکی کوچه‌ها بهترین پاپوش محسوب می‌شد اما با تبدیل سنگفرش طبیعی جاده‌ها به آسفالت، این پاپوش نیز به مرور زمان کاربرد خود را از دست داد و کم کمک از سلیقه بازار دور و دور‌تر شد.

در حال حاضر نیز چموش دوزی گستردگی تولید خود را از دست داده و تنها به عنوان هنری تزئینی به حیات خود ادامه می‌دهد.

مهارت چموش دوزی که تا قبل از این به صورت سینه به سینه از استاد به شاگرد منتقل می‌شده است، با تغییر شرایط زندگی و بی‌رغبتی نسل‌های جدیدی به استفاده از این پاپوش و همچنین بی‌تمایلی به یادگیری آن، و با کهنسال شدن نسل باقیمانده از اساتید این کار، در آستانه منسوخ شدن قرار گرفته است.

ادامه حیات چموش در گرو حمایت مسئولان

مهدی کاووشیان از معدود استادانی است که همچنان چموش می‌دوزد. وی که در حوزه صنایع دستی و استفاده از چرم طبیعی از تجربه‌ای ۴۵ ساله برخوردار است در گفتگو با خبرنگار مهر دلایل افول چموش دوزی را اینگونه توضیح می‌دهد: تغییر شرایط زندگی امروز و تبدیل زمین‌های گلی و نرم به خیابان‌های خیابان‌های آسفالت باعث شد تا چموش نیز کاربری خود را از دست داده و دیگر قابل استفاده به عنوان پاپوش رایج برای تردد نباشد.

این هنرمند پیشکسوت که منطبق نبودن نیاز امروز مصرف کننده با محصول چموش را عمده‌ترین دلیل منسوخ شدن این هنر می‌داند بیان می‌کند: هر چند دیگر پاپوش برای استفاده روزمره چندان مناسب نیست اما این ظرفیت را دارد که با تغییراتی اندک خود را با شرایط زندگی امروز وفق داده و به حیات خود ادامه دهد.

کاووشیان نبود حمایت از چموش دوزی را از دلایل دیگر افول چموش دوزی می‌داند و می‌افزاید: وقتی یک هنر مورد حمایت قرار نگیرد مسلما روزهای فروغ خود را از دست می‌دهد و متاسفانه چموش دوزی نیز مورد حمایت مسئولان قرار نگرفته است.

اگرچه به گفته این استاد چموش دوزی چند کارگاه کوتاه مدت در زمان‌های مقرر در گیلان برای آموزش هنر چموش دوزی به علاقمندان برگزار شده اما آموزش این هنر نیز مانند بسیاری از صنایع دستی دیگر بر اساس برنامه ریزی مدون و هدفمند انجام نشده است و از قرار تمایلی برای آموزش‌های هدفمند در این باره نیز از جانب مسئولان وجود ندارد.

نبود بازار برای چموش
استاد کاووشیان ادامه می‌دهد: آموزش بدون پشتیبانی و بازایابی برای محصولات صنایع دستی بی‌فایده بوده و این شرایطی است که باید دولت برای هنرمندان ایجاد کند زیرا دغدغه هنرمندان تازه کاری که به این عرصه وارد می‌شوند این است که بتوانند از هنر خود منبع درآمدی داشته باشند و نمی‌توان در چنین شرایطی بدون کمک نهادهای مربوطه رونق را در حوزه صنایع دستی به ویژه برای جوانان مهیا کرد.

وی با ابراز گلایه از بی‌توجهی مسئولان می‌گوید: با وجود چنین شرایطی نمی‌توان انتظار نوآوری و خلاقیت و همچنین استقبال جوانان را از هنری چون چموش دوزی داشت.

این هنرمند می‌افزاید: اگر چموشی که قابلیت کاربرد دارد و در عین حال با سلایق بازار هماهنگ است با خلاقیت و نوآوری تولید شود، باید بازار فروش داشته باشد و مورد حمایت قرار گیرد.

کاووشیان ادامه می‌دهد: اگر با برگزاری دوره‌های مختلف چموش دوزی را آموزش بدهیم و در عین حال برای این هنر و صنایع دستی بازاریابی قوی صورت نگیرد، هیچکدام از جوانان انگیزه‌ای برای تولید آن نخواهند داشت و به راحتی این هنر- صنعت منسوخ می‌شود.

وی تصریح می‌کند: امروزه بسیاری از مردم برای خرید کفش‌هایی که از چرم صنعتی تولید شده‌اند قیمت‌های گزاف پرداخت می‌کنند در حالی که اگر چموش‌هایی که با چرم طبیعی دوخته می‌شود با سبک و سیاق و سلیقه‌های امروزی در بازار وجود داشته باشند به طور قطع مورد استقبال مردم قرار می‌گیرد زیرا کیفیت آن را می‌توان تضمین کرد.

معرفی صنایع دستی در نمایشگاه‌ها، راهکار سازمان میراث فرهنگی

معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان نیز در رابطه با سایه تهدید منسوخ شدن هنر چموش دوزی به خبرنگار مهر اظهار می‌کند: اگر از فعالیت هنرمندان این رشته‌ها حمایت نشود مطمئنا این رشته‌ها در آینده نزدیک منسوخ خواهند شد به طوری که رشته‌های متعددی از صنایع دستی گیلان همچون چموش در خطر فراموشی کامل قرار دارند.

سلمان شاه محمدی به عرصه پررونق صنایع دستی در صورت حمایت و توجه بیشتر اشاره و بیان می‌کند: هر کدام از این رشته‌ها می‌توانند عرصه‌ای برای اشتغال زایی باشند لذا تلاش شده تا با برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای علاقمندان در رشته‌هایی چون چموش دوزی، علاوه بر اینکه از منسوخ شدن آن‌ها جلوگیری کرد بلکه انگیزه حضور جوانان در این رشته‌ها را افزایش داد.

وی با بیان اینکه تلاش شده با ایجاد مرکز صنایع دستی در ماسوله، مانع از منسوخ شدن چموش دوزی شد، می‌افزاید: اینکه به عنوان تولید انبوه به رشته‌های صنایع دستی نگاه شود درست نیست زیرا صنایع دستی محصول ذوق و هنر دست هنرمندان است اما به طور قطع عرضه دست سازه‌های هنرمندان ماهر و متبحر گیلانی همچون چموش دوزی در نمایشگاه‌های مختلف ملی و بین المللی در راستای بازاریابی و جلوگیری از منسوخ شدن این هنر تاثیرگذار است.

شرایط نامطمئن بازار فروش محصولات صنایع دستی یکی از دغدغه‌هایی است که باعث شده تا نه تنها جوانان به یادگیری، حفظ و احیای هنرهای دستی علاقه‌ای نشان ندهند که حتی استادان باقیمانده را نیز به نوعی رنجور کرده است. هنرهایی که هرکدام از دامان فرهنگ، طبیعت و رسوم هر منطقه بیرون آمده میراثی است که فراموشی آنها، فراموشی بخشی از فرهنگ دیرینه کشور است.

خبرگزاری مهر ؛ گروه استان‌ها – مائده اسفندمز