کارزاری برای حفاظت از باغ و کارخانه ابریشم کشی امین الضرب/ ابریشم هایی که تا مصر و مارسی صادر می شد/ مهمترین دلیل تعطیلی کارخانه کارشکنی‌های روسیه بود

به گزارش حرف تازه، مهری شیرمحمدی در شبستان نوشت: چندروزی است، کارزار مردمی برای حفاظت و حراست از کارخانه ابریشم کشی محمدحسین امین الضرب در فضای مجازی به‌راه افتاده است و درخواست کنندگان با جمع آوری امضا، از اداره کل میراث فرهنگی گیلان می‌خواهند تا با ثبت ملی باغ و کارخانه ابریشم کشی امین الضرب واقع در محله امین الضرب رشت، نگذارند بخشی از تاریخ اقتصادی این شهر نابود شود. در این درخواست آمده است: «بدین وسیله ما مردم شهر رشت و استان گیلان درخواست داریم تا مسئولان متصدی امور جهت جلوگیری از تخریب کارخانه ابریشم کشی شهر رشت، واقع در امین الضرب با بیش از ۱۵۰سال قدمت و ثبت آن در آثار میراث فرهنگی و بومی استان که نمادی از صنعت ابریشم کشور است اقدامات لازم را مبذول فرمایید.»

ماجرا وقتی شروع شد که پرده‌ای با این عنوان، جلوی باغ بزرگ امین الضرب نصب شده بود؛ «شش دانگ عرصه و عیان این ملک به مساحت ۲۸۲۶۰متر مربع با وضعیت موجود بفروش می‌رسد. » و شماره تماسی که نشان می‌دهد در ساعت اداری می باید تماس گرفت. پیش از این هم اهالی محله زرجوب رشت، از قطع درختان باغ بزرگ امین الضرب ابراز نگرانی کرده بودند و شنیده‌ها از تغییر کاربری این ملک با تراکم بالا برای ساخت و ساز حکایت دارد. اگرچه پیش از این هزار و۲۰۰متر مربع از ضلع غربی باغ تخریب و آپارتمان سازی شده بود و نگرانی شهروندان با این سابقه بی‌دلیل نیست.

حالا شهروندان مطالبه جدی دارند تا میراث به‌جا مانده از تلاش های حاج امین الضرب در گام نخست ثبت و در گام بعدی احیا شود و تمام مجموعه یعنی باقیمانده «باغ» و «بنای کارخانه» بعنوان باغ موزه ابریشم تغییر کاربری یابد. باغ و کارخانه‌ای که خیلی‌ها از قبل آن نان می خوردند و یک بار با کارشکنی‌های روسیه از دست رفت و بار دوم به نام واگذاری به بخش خصوصی! و حالا یک شرکت صوری به عنوان مالک، قصد دارد این ملک دولتی را نیز بفروش برساند.

شاید دو دهه بعد که جای توتستان امین الضرب و کارخانه اش، آپارتمان سبز شد، دیگر بچه های محله امین الضرب خاطره سوت کارخانه ابریشم کشی را هم به یاد نیاورند. در بخشی از این کارزار، مطالبه جدی شهروندان، افزایش سرانه فضای سبز شهری با حفظ و تغییر کاربری باغ حریم کارخانه عنوان شده است. شهری که سرانه فضای سبز آن به ادعای متولیان شهری، حتی از استان های کویری هم کمتر است. شهروندان می‌خواهند این باغ تاریخی نیز همچون باغ محتشم، ثبت ملی شده و درب آن بروی تمام شهروندان باز شود. آن هم در محله‌ای شلوغ و با تراکم بالای جمعیتی که از کمبود فضای سبز و دیگر امکانات شهری رنج می‌برد.

یکی دیگر از مطالبات مردمی راه اندازی مجدد کارخانه‌ای است که روزگاری بعد از تولید برنج، مهمترین اقتصاد فعال گیلان یعنی تولید ابریشم بود. شهروندان می‌گویند، نگذارید بلایی که بر سر کارخانه‌های رشت الکتریک و فومنات و دهها کارخانه دیگر گیلان آمد، بار دیگر تکرار شود و بنام خصوصی سازی، رانت خوارن، سرمایه‌های کشور را ببلعند. یکی از اهالی زرجوب که خود در این کارخانه مشغول بکار بوده، می‌گوید: ۲۶سال از عمر خود را در این کارخانه کار کردم. آن هم زمانی که کارخانه تازه تاسیس شده و بسیار فعال بود. افسوس می‌خورم به این روز افتاده است.

یکی دیگر از اهالی محله امین الضرب نیز می گوید: هرروز سر ساعت ۷صبح صدای سوت کارخانه امین الضرب شنیده می‌شد. این کارخانه تا دهه ۶۰هم دایر بود. و کارگران زیادی داشت. اما با سهل انگاری یک واحد تولیدی دولتی را به چنین روزی انداختند. سالهاست دیگر صدای سوت کارخانه ابریشم کشی در این محله نمی‌پیچد. «حاج محمد حسین امین الضرب» ، فرزند حاج محمد حسن کمپانی اصفهانی (امین الضرب) و ماه بیگم‌خانم (دختر محمدحسین صراف اصفهانی) نوه حاج مهدی صراف در سال ۱۲۸۹ قمری در تهران متولد شد. زبان فارسی، عربی و فرانسوی را نزد معلمان خصوصی فرا گرفت. او در تهران، برای مدتی نزد سیدجمال‌الدین اسدآبادی زندگی می‌کرد و زبان عربی را به‌طور کامل از وی آموخت. پدرش از آنجایی که تاجر چیره‌دستی بود و فنون ضرب سکه را نیز در فرنگ آموخته بود، به عنوان مسئول ضرابخانه شاهنشاهی در زمان ناصرالدین شاه منصوب شد . فعالیت های تجاری امین الضرب بسیار گسترده بود. و در گیلان، کارخانه ابریشم کشی و صدور ابریشم تولید شده در گیلان را راه اندازی نمود.

«عباس پناهی» می‌گوید: «امین الضرب به مدت ۲۰سال تولید و تجارت ابریشم را در انحصار خود داشت و ابریشم تولید گیلان را به استانبول، مصر و مارسی صادر می‌کرد.

این مورخ با اشاره به تاریخچه احداث این کارخانه می‌افزاید: «امین الضرب، برای بهبود تولید ابریشم که بیشتر به روش سنتی بود، زمینی را برای راه‌اندازی کارخانه ابریشم کشی از «آقامحمد خان رشتی» در قریه برکاده رشت خریداری کرد و در سال ۱۸۹۰ میلادی مصادف با ۱۲۶۳ خورشیدی به کمک کارشناسان فرانسوی، دستگاه‌های این کارخانه را با سرمایه ۳۰۰ هزار تومان و با ۱۰۰کارگر دایر کرد. کارخانه امین الضرب، با مدیران فرانسوی و با کارگران ایرانی حدود سه سال با موفقیت ابریشم‌ تولید می‌کرد. مبادلات این کارخانه بر اساس فرانک (پول فرانسه) در دفاتر ثبت شده است. در ژانویه ۱۹۰۷م. لافون گزارش می‌دهد « قیمت محصول ابریشم امین الضربی کیلویی ۳۳ فرانک و ۳۰ سانتیمتر بود. بعد از عهدنامه ترکمنچای و نفوذ بیشتر روس‌ها در گیلان، روسیه تلاش کرد انحصار تولید و تجارت ابریشم و همچنین بهره برداری از ماهیان دریای کاسپین را در انحصار خود درآورد و با هر تاجری که خلاف جریان وی حرکت می‌کرد، با نفوذی که در دربار داشت، وی را از سر راه بر می‌داشت و این ضربه به کارخانه ابریشم کشی امین الضرب هم وارد شد.

عضو هیات علمی دانشگاه گیلان، توضیح می‌دهد: « مهمترین دلیل تعطیلی کارخانه ابریشم کشی، کارشکنی‌های روسیه بود. دستگاه‌های کارخانه مستهلک شده بود و حکام باج زیادی برای برای عبور و مرور کالاهای ابریشم از کارخانه و ورود دستگاه‌ها می‌گرفتند. افزون بر آن فقدان کارشناس لازم و مهمتر از همه ضعف حکومت و فشار حاکمان محلی باعث شد تا کارخانه ابریشم کشی امین الضرب، دچار ضرر و زیان سنگینی شود. و به ناچار او کارخانه را زیر قیمت و به مبلغ ۱۰۰هزار تومان به دولت فروخت. » اگرچه این کارخانه چندسالی حتی تا نیمه دهه ۶۰ کما بیش دایر بود، ولی کیفیت و کمیت قبلی را نداشت و در نهایت بطورکامل متروک شد. حاج محمدحسن امین‌الضرب در ۶۳ سالگی در ۲۵ آذر ۱۳۱۱ خورشیدی درگذشت و بنا به وصیتش، او را در شهر نجف به خاک سپردند.