چوب حراج بر نخستین دانشسرای رشت

حرف تازه – مهری شیرمحمدی: انتهای محله قدیمی ساغریسازان. خیابان دانشسرا. خیابانی که چندین بار نامش تغییر کرد (آل بویه، شهید رشیدیه و نجفی) اما در نهایت به پاس عمارت باشکوهی که ۱۲۰سال استوار ایستاده، خیابان دانشسرا نام گرفت.
این عمارت دو طبقه قاجاری، با آجر چینی های تزیینی، در و پنجره های بزرگ چوبی و دستگیره های برنجی، نخستین دانشسرای رشت بود که وظیفه داشت، آموزگارانی تربیت کند تا بتوانند آموزش های نوین را به محصلان بیاموزند.
اما روزگار به این عمارت سخت می گیرد. عمارتی که چکمه های سربازان روس را تاب آورد، امروز کمرش از نامهربانی ها خمیده است و از وقتی سقف جبهه غربی فروریخته، به حراجش گذاشته اند.
این عمارت از برف های سنگین و پرمخاطره سالهای ۸۳ و ۸۶ رشت، – که بناهای نوساز را تخریب کرد- روسفید بیرون آمد، اما مدتی است با ریخته شدن بخشی از سقف و ریزش نزولات جوی هر روز بر وسعت تخریب افزوده می شود.
عمارتی با معماری منحصربفرد
سنگفرش حیاط این مدرسه، پاخوری دانش آموزان زیادی را طی سالها بخود دیده است. اما امروز از قلوه سنگ های گرد رودخانه ای کف حیاط خبری نیست و دهه ۶۰ -که بنا بعنوان مدرسه در اختیار آموزش و پرورش گیلان بود- بتن ریزی شد. مقابل ورودی عمارت در خیابان اصلی هم در گذشته سنگفرش بوده است ، این را می شود از بتن ها کنده شده فهمید که جابجا سنگفرش های قدیمی را نمایان کرده است.
تزیینات آجری و زیبای بالای پنجره ها، هلالی سردرها، اگرچه هنوز زیبا و چشم نواز است، اما مامنی شده برای کبوترانی که برای خود آشیانه بسازند. با شکسته شدن شیشه پنجره ها و برداشتن برخی از درهای چوبی کلاسها، تردد کبوتران بحدی است که بالای تاج کمدهای دیواری داخل کلاس ها نیز لانه گزینی کرده اند.
هرقسمتی که سقف فروریخته ، نم باران بر چوب های کمدهای دیواری نیز نفوذ کرده است. لمبه های چوبی سقف تبله کرده و آویزان شده و آبراهی شده برای نفوذ به دیگر اتاق ها و راهروها.
سالهاست بخاری بلند چدنی سالن اصلی، گرمای هیزم بخود ندیده است. بخاری که در هیچ عمارت دوره قاجار تاکنون ندیده ام.
انجیرهای روییده بر بدنه دیوار و سقف، تا عمق ساروج و پی فرورفته و مقاومت ساختمان را بیتشر می ترکاند.

عمارت قجری که سمبل آموزش های نوین بود
روی گچ یکی از دیوارهای سالن طبقه بالا نوشته شده: اگر درس نخوانید حرام است. اما فروریختگی بخشی از دیوار مانع خوانش بقیه این توصیه اخلاقی است. گویا همین تصویر، انعکاس تمام ارزش علم در کشور ماست که خرید مدرک در آن عادی شده و وضعیت سمبل های آموزش های نوین را هم بدین ویرانی رسانده است.
سرایدار عمارت دانشسرا پیش از ورود به حیاط توصیه می کند: زیر دامنه بام قرار نگیرد، خطر سقوط سفال زیاد است.
این را می شود از سفال های قرمز قاشقی شکسته شده در زیر دامنه، حاشیه و حتی داخل کلاسها دید.
از حوض باشکوه وسط حیاط هم خبری نیست، «ابراهیم صیاد»- که خود و پدرش در همین مکان تحصیل می کرده اند- یادآور می شود: حوض عمارت کاشیکاری های نفیسی داشت و منقش به شاهان قاجار بود. اما بعدها حوض را پر کردند. وی به یاد می آورد که دهه ۴۰، دانش آموزان خاطی را جلوی حوض چوب و فلک می کردند.
صیاد متولد ۱۳۳۱ است و به نقل از پدرش می گوید: این ساختمان در ابتدا به عنوان دبستان ساخته شده بود و بعد دانشسرا شد.یادم هست یکبار پزشکی آمد از این ساختمان دیدن کرد و می گفت من سال ۱۳۳۰ در این اینجا درس می خواندم.
وی ادامه می دهد: بعد از انقلاب هم دوباره بنا بعنوان مدرسه تغییر کاربری یافت و تا کلاس پنجم ابتدایی کلاس داشت. پسرم هم همین مدرسه درس خوانده . تا دهه ۱۳۷۰ که دیگر بنا خیلی فرسوده شده بود، آموزش و پرورش اینجا را تخلیه کرد. بعد از آن مالکین اصلی بنا یعنی ورثه مرحوم جفرودی، با پیگیریهای قانونی ملک خود را از آموزش و پرورش پس گرفتند.
صیاد همچنین می افزاید: حیاط بزرگ عمارت ۳چاه آب داشت که تنها یکی باقی مانده است. و یکی از چاه ها تلمبه دستی داشت.
اگرچه صدای نکراسف، سفیر روسیه در گیلان، دیگر در این عمارت شنیده نمی شود، اما از انتهای حیاط هنوز بوی مرگ به مشام می رسد. هرچند رشد بی رویه بوته های خاردار در انتهای حیاط نشان قبور آوارگان لهستانی را پوشانده ولی ابراهیم صیاد بنقل از پدرش می گوید که در انتهای حیاط ۳قبر هست که متوفیان آن لهستانی هستند.
عمارت دانسشرا از سمت خیابان ۶مغازه دارد که ابراهیم صیاد در یکی از این مغازه کسب و کار دارد. بقیه مغازه ها بنظر می رسد که تعطیل هستند.

بنایی با زخم سربازان روس
در کتاب تاریخچه آموزش و پرورش گیلان، اطلاعات کمی از این بنا ، ذیل مدرسه رشیدیه آمده است: این مدرسه به کوشش میرزا حسن خان ناصر، که بانی و گرداننده ی اصل مدرسه رشیدیه بود، در سال ۱۳۲۶ هجری قمری در محل سابق مدرسه وطن تاسیس گردید.
در سال ۱۳۲۸ هجری قمری که روسها بر گیلان تسلط داشتند قزاقان روسیه به دستور نکراسف، کنسول روسیه تزاری، محل این مدرسه را اشغال کردند. این کار زیان های مالی زیادی برای مدرسه رشیدیه ببار آورد و این مدرسه را به صورت مخروبه ای درآورد. کمی بعد سید حسن خان عدالت، رئیس معارف رشت، با استفاده از کمک های مردم و خساراتی که از کنسول روس دریافت نمود توانست این مدرسه را تعمیر نموده و محل آن را برای استفاده مدرسه دیگر آماده نماید.
اگر سال تاسیس مدرسه ۱۲۸۶خورشیدی باشد، این مدرسه با دروس نوین یک سال پس از تحولات کشور در پذیرش فرمان مشروطه ایجاد شده است. البته محل مدرسه رشیدیه برای نگارنده مورد تردید است. زیرا مدرسه رشیدیه در محل سابق مدرسه وطن تاسیس شده بود و مدرسه وطن عمارت دو طبقه ای در سبزه میدان رشت بود.
خمامی زاده در مورد دانشسراهای مقدماتی هم نوشته ،مدارس نیازمند تربیت معلمانی بود که با آموزش های نوین آشنا باشند و به همین دلیل دانشسراها تاسیس شد. تاسیس نخستین دانشسرای مقدماتی رشت در سال ۱۳۱۳ پی آمد چنین اقداماتی بود. دانش آموزانی می توانستند در دانشسرا تحصیل کنند که علاوه بر داشتن سلامت جسم دوره تحصیلات دوره اول دبیرستان را نیز گذرانده باشند. دانش آموزان ماهانه ۳۰ ریال به عنوان کمک هزینه تحصیلی دریافت می کردند. و ناهار خود را نیز بصورت رایگان در سالن غذاخوری دانشسرا می خوردند. سرانجام دانشسرای مقدماتی رشت با ۳۰ نفر داوطلب از رشت و دیگر شهرستان های گیلان آغاز بکار کرد. دوره تحصیل برای دانش آموزان ۲ سال بود و پس از پایان تحصیلات با پایه یک آموزگاری به استخدام دولت درآمده و طبق تعهدی که داشتند برای آموزگاری به محل ماموریت خود می رفتند. دانش آموزانی که در امتحانات نهایی رتبه اول و یا دوم می شدند برای ادامه تحصیل به دانشسرای عالی معرفی می گردیدند. خمامی زاده همچنین می نویسد که دانشسرا ابتدا برای پسران بود.
عمارتی که ۱۰سال پیش در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسیده است، این چنین مورد بی مهری است و سالهاست دست مرمتگری بخود ندیده است. افزون بر آن مدتهاست این بنای میراثی از سوی وراث بفروش گذاشته شده است.
کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی اداره کل میراث فرهنگی گیلان درباره این بنا می گوید: در گذشته مدارس در املاک شخصی دایر می شد و وقتی که دوره اجاره به اتمام می رسید، متولیان مدرسه، نام مدرسه را حفظ کرده و با خود به مکان جدید می بردند. مدرسه رشیدیه هم از این قاعده مستثنی نبود.
سید مهدی میرصالحی می افزاید: مدرسه رشیدی بعدها بعنوان نخستین دانشسرای مقدماتی رشت تغییر کاربری یافت.
وی ضمن برشمردن ویژگی های میراثی این بنا ابراز می دارد: میراث فرهنگی پرونده ثبتی اثر را به سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال نمود و پس از بررسی، این عمارت به شماره ۲۳۰۴۶ به تاریخ دوم مردادماه ۱۳۸۷ در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شد.
میرصالحی در پاسخ به این سئوال که چرا میراث فرهنگی این عمارت را مرمت نمی کند، توضیح می دهد: مدرسه رشیدی ملک شخصی است و قانونا تصمیم گیری با مالک است. مالک می تواند ملک خود را بفروشد ولی خریدار جدید نمی تواند ملکی که در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شده، تخریب کند. فقط می تواند با نظارت میراث فرهنگی به همان شکل مرمت و تغییر کاربری دهد.
حالا عمارتی که از زمان قاجار تاکنون معلمان و آینده سازان این کشور را تربیت کرده، پیر و فرتوت در خیابان دانشسرا افتاده است. بی آنکه مالکین هم به آن توجه کنند.

تاریخ بازدید از بنا: پنجشنبه۸ آذر۹۷
تنظیم: ۱۴/۹/۹۷