وقتی پای گردشگران به اعماق تاریخ جنبش می رسد

حرف تازه – روز گذشته، ۱۰ آذر ماه، نخستین تور تاریخی با محوریت شناخت بیشتر جنبش جنگل، در حالی به نقاط حادثه خیز ۱۰۳سال پیش رفت که حاضران ضمن واکاوی منابع تاریخی که تاکنون منتشر شده، بر پنهان ماندن لایه های تاریخ جنبش تصریح و بر انتشار همه اسناد بجا مانده در دیگر کشورها تاکید کردند.
به گزارش حرف تازه به نقل از گیلان مصور، این تور تاریخی- که ایده ای خلاقانه در آستانه نود و ششمین سالگرد شهادت میرزا کوچک جنگلی بود- به همت مجمع اسلامی فرهنگیان گیلان و سایت فرهنگی گیلان مصور، تدارک یافت. علاقمندان در این سفر یک روزه در حالی به عمق تاریخ جنبش جنگل رفتند که همزمان تنی چند از اساتید پژوهشکده گیلان شناسی، به منظور بازگردان اسناد منتشر نشده درباره نهضت جنگل به یکی از کشورهای حوزه دریای کاسپین سفر کرده اند.
قرائت اعلامیه جمهوری در سبزه میدان توسط میرزا
نخستین تور تاریخی با محوریت شناخت نقاط تاثیر گذار در جنبش جنگل، روز گذشته از سبزه میدان رشت آغاز شد. این باغ تاریخی، مکانی بود که اولین اعلامیه جمهوری توسط جنگلیان قرائت شد اما بعد از کودتای کمونیست ها، خیلی زود میرزا دوباره به قعر جنگلهای غرب گیلان پناه برد تا طرحی نو دراندازد.
اعضای این تور، همانند ۱۰۳سال پیش، که میرزا و دکتر حشمت، یک نفر تفنگ ساز و ۴نفر جنگلی، از بندر پیربازار به سمت سیاه درویشان رفتند، بجای قایق این بار یک دستگاه اتوبوس از «پیله داربن» (جایی که اولین نبرد گیلانیان علیه قوای روس رخ داد) بسمت «شیخ محله» رفتند.

شیخ محله، میعادگاه میرزا و دکتر حشمت
در آن شب تاریک که ۷نفر خسته و خیس به شیخ محله رسیدند، پناه ایشان یک نفر ذغالی بود. میرزا نامش را پرسید، گفت: «همت». جنگلیان این نام را به فال نیک گرفتند و بر عهدی که بسته بودند، مصمم تر شدند. جنگلیان در همان روز بود که پیمان بستند تا در این مبارزه علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی پیروز نشده ، موی سر و رو نتراشند.
اندکی بعد میرزای که در دوره مشروطه از کسوت حوزوی بدرآمده و جوانکی با کت و شلوار و تفنگ بدست شده بود، بار دیگر چهره تغییر داد. موهای مجعد میرزا بزودی انبوه شد، ولی هیچگاه جلوی نگاه نافذش را نگرفت.
شیخ محله امروز اما، نه آن بیشه ۱۰۳سال پیش و نه ذغال فروش دارد. بجای جنگل انبوه و توتستان های آن روز، پشت در پشت خانه روییده و از وقتی در سال ۹۳، به همت مجمع اسلامی فرهنگیان گیلان، تندیس میرزا در شیخ محله نصب گردید، حالا جاده خاکی شیخ محله هم آسفالت شده است.

کسما در آتش و خون
دهستان «کسما»، مقصد بعدی گردشگران. دهستانی که روزگاری بزرگتر و معروفتر از «صومعه سرا» بود، ولی با وجود خدمات شایان کسما در دوران مشروطه و جنبش جنگل، آثار توسعه نیافتگی بدجوری آزارش می دهد.
کهنه بازار کسما، ۲بار در آتش سوخت. یک بار خود جنگلیان آتش زدند تا میرزا و بخشی از جنگلیان بتوانند از محاصره قزاق ها به طرف جنگل فرار کنند. بار دیگر اما، خشم رضا قزاق بعد از یخ زدن میرزا، کسما را سوزاند تا تنبیهی باشد به زعم خود بر یاغیان.
پیش از این نیز چادرهای سفید قزاق های روس، دلهره بر تن کسما انداخت. نیکتین سفیر روس در گزارش هایش از چادرهای سفیدی و ترس و دلهره نوشته است. حالا اما جای چادرهای روس، «مدرسه فرخی کسما» قد علم کرده است. و آرزو دارد که آموزش، افق روشن تری برای کسما به ارمغان آورد.
اما درد آورتر، از بین بردن یکی از بزرگترین یادگارهای تاریخی کسماست: مجلس سنای کسما که بقایای آن نیز در سال ۹۳ تخریب و یک مجتمع آموزشی از مرکز تصمیم گیری جنگلیان در دوره مشروطه و جنبش جنگل نابود شد.

حمام کسما در حال مرمت
هر چند تعریض جاده، بخشی از حمام تاریخی کسما را از بین برد، ولی خوشبختانه به همت سازمان میراث فرهنگی شهرستان صومعه سرا، این حمام دوره قاجار در حال مرمت است. حمامی که در درگیری معروف «مفاخر الملک» که برای کشتن جنگلیان به کسما قشون کشیده بود، به عنوان درمانگاه مجروحان جنگی استفاده می شد.
سردیس شهید ابراهیم بزاز کسمایی در تازه بازار کسما، چوبه اعدام رضا قزاق را به سخره گرفته و یادآور عهدی است که برادر حاج احمد کسمایی با میرزا بست. هرچند که تندمزاجی ابراهیم، میرزا را واداشته بود که به وی لقب «کبریت خان» بدهد.
بقایای خانه خاندان ابراهیم کسمایی همتی را می طلبد تا به عنوان موزه جنبش جنگل مرمت و تغییر کاربری دهد.

گوراب زرمیخ و بقایای مدرسه نظام جنگلیان
گروه تور تاریخی، در حالی کسما را به مقصد گوراب زرمیخ ترک کرد، که خواستار توجه همه جانبه به کسما با توجه به پیشینه تاریخی اش شد.
مناره گسگر، روزگاری دیدبان جنگلیان بود. و پس از گسگر، گوراب زرمیخ با تندیس بزرگ میرزا به گردشگران خوش آمد می گوید. بقایای مدرسه نظام و محل تصمیم گیری های جنگلیان در گوراب زرمیخ امروز دستان توانمندی را برای مرمت می طلبد. افسوس که از فضای

بزرگ مدرسه نظام که روزگاری به جنگلیان فنون نظامی و تیراندازی می دوخت، مرتب مورد تجاوز قرار گرفته و در طرح های توسعه شهری مدفون شده است.

جاده ای که جنگلیان یکصد سال پیش ساختند
اتوبوس، در ادامه مسیر از جاده ای به سمت ماکلوان می رود که همین جاده یکصد سال پیش توسط جنگلیان ساخته شده بود. راهی که با امکانات آن روز توانست دسترسی جنگلیان را از کسما و گوراب زرمیخ به ماسوله نزدیکتر کرد.
سومین جنگ معروف جنگلیان که موفقیت های زیادی را هم برایشان داشت، در سه راهی ماکلوان و در حوالی «ماسوله رودخان» رخ داد. وقتی در سکوت شب جنگلیان از ماسوله به سمت ماکلوان رفتند و قزاق های وطنی خفته در حریم رودخانه را غافلگیر کردند. طراح این نقشه که «حسن خان الیانی» بود، بر شهرت معین الرعایا افزود. بخصوص که جنگلیان بی برگ و بار، اکنون صاحب جنگ افزارهای حرفه ای و اسب های رمیده در جنگل شده بودند.

زیده و مخروبه های عمارت معین الرعایا
تا روستاهای خانوانه و زیده بالا راهی نیست. جایی که یکی از عمارت های حسن خان در اختیار جنگلیان بود. روبروی مسجد زیده، تابلوی کوچه معین الرعایا راهنمای خوبی است. هرچند که درخت خوج(گلابی جنگلی) حیاط مسجد نیز شاهد حوادث زیادی در این محله بوده است. درخت پیر به یاد دارد که حسن خان، کسانی را که از دستوراتش سرپیچی می کردند، به تنه درخت می بست و چوب می زد. و شاید همین چوب زدن های گاه و بیگاه، اولین نشانه های اختلاف بین میرزا و حسن خان را بروز داد. تا جاییکه ماجرای میرزا نعمت الله، داماد حسن خان، قهر معین رعایا را در پی داشت.
بقایای عمارت دو طبقه معین الرعایا در میانه کوچه ای دیده می شود. اکنون نوادگان حسن خان در املاک چهارپاره میراثی پدربزرگ خانه ساخته اند. عمارت بعد از زلزله منجیل شکاف برداشت و بی توجهی برای مرمت، آخرین یادگارهای جنگلیان را نابود کرد.

برادرزاده زای میرزا راوی حوادث جنگل
خوشبختانه تصویر این عمارت هنوز در نزد برادر زاده زای میرزا کوچک جنگلی باقی است. «سیروس جنگلی»، یادگار ازدواج برادر میرزا با دختر حسن خان آلیانی است. وصلتی که اگر نگویم دست کم سیاسی، ولی تدبیری برای استحکام مجدد قدرت روشنفکران و ایل آلیان بود.
سیروس توضیح می دهد که هر سال در سالروز شهادت میرزا، مسئولان برای دیدن بقایای این عمارت به محله معین الرعایا می آیند. ولی دریغ از همتی که لااقل ماکت این بنا را ساخته و در سه راهی ماکلوان و ماسوله بگذارند تا گردشگران خدمات ایل آلیان به نهضت را فراموش نکنند.

کیش دره و کارگاه اسلحه سازی 
آخرین مقصد تور، نقطه کور روستای «کیش دره» است. زادگاه اصلی حسن خان. جایی در دل موسی کوه، باغ حسن خان و عمارت دو طبقه اش دیگر نیست و نه حتی خانه ای که حسن خان آلیانی برای «یان کولارژ»، تکنسین چک تباری، ساخته بود که مامور تعمیر و نگهداری اسلحه جنگلیان بود.
یان کولارژ خود دیده بود که حسن خان نزدیک به واقعه ملاسرا در مهرماه ۱۳۰۰ خورشیدی، چگونه اسلحه ها را از دل خاک جنگل های کیش دره بیرون می کشد.
اما از آن همه شکوه کیش دره، از کارگاه پارچه بافی و اسلحه سازی و حتی معدن ذوب آهنی که حسن خان برای تدارک قشون جنگل در زادگاهش ساخته بود، هیچ نمانده بجز فقر. رنجی که بعد از کشته شدن میرزا بر سر آلیان آمد، کم از بی توجهی کنونی مسئولان به این نقطه حادثه خیز نیست.
وقتی نخسیتن تور تاریخی جنبش جنگل پس از ۹۶ سال پا به کیش دره می گذارند، اهالی روستا از عدم آسفالت اصلی این روستا گله دارند. از کوهی که درختان کیشش را بریده اند و با تند بارانی، گل و لای کوه شسته و جاده را می بندد.
تنها یادگار بجا مانده از جنبش جنگل، در کیش دره، دو تابلوی رنگ و رو رفته از میرزا و حسن خان آلیانی است و مردمی که هنوز میرزا و حسن خان را دوست دارند.

راویان تاریخ
لازم به ذکر است این تور با توضیحات تاریخی: فرزاد همتایی(پژوهشگر تاریخ)، سروش اکبرزاده(رئیس مجمع اسلامی فرهنگیان گیلان)، عبدالله وارث(پژوهشگر تاریخ) ، علی جمالی(شاعر و دبیر فرهنگی)،علی امیری(کارشناس سازمان اسناد و کتابخانه ملی گیلان) ، مهری شیرمحمدی (سردبیر سایت فرهنگی گیلان مصور) و محمد علی روستا( از اهالی آلیان) و دیگر اعضای گروه همراه بود.
گفتنی است این تور تاریخی که برای نخسیتن بار در آستانه سالگرد شهادت میرزا کوچک جنگلی، تدارک یافته بود، به همت پرویز ایمانپور،(تهیه کننده و کارگردان رسمی صداوسیما 
و مستندساز ۷ شبکه سراسری در شمال کشور) مستندی از آن برای صدا و سیمای مرکز تهران تهیه کرد.
حاضران در این تور تاریخی، ضمن ابراز رضایت از برنامه های تور، خواستار تداوم گردشگری گیلان با محوریت تاریخ معاصر و شناخت نقاط حادثه خیر شدند.