منطقه آزاد انزلی؛ سیاه، سفید یا خاکستری؟

اختصاصی حرف تازه – چندی پیش گزارشی انتقادی از عملکرد مناطق آزاد در شبکه یک منتشر شد. هرچند همچنان انتقادات بسیاری به تمامی مناطق آزاد وارد است و همگان اذعان دارند که جای رشد و پیشرفت بسیاری وجود دارد اما به نظر می رسد انتشار چنین گزارشی نیز جامع نبوده و به دور از انصاف بوده است.

همانگونه که مستحضرید مناطق آزاد می توانند نقش ویژه ای در رونق و جهش تولید، ایجاد توازن در بازار، افزایش مراودات بین المللی از طریق واردات و صادرات، بهبود کسب و کارهای محلی، رونق اقتصادی و حتی بهبود وضعیت سیاسی کشور به ویژه در سطح منطقه ایفا نمایند.

منطقه آزاد انزلی نیز به واسطه موقعیت ممتازی که دارد و با توجه به پیشینه ای نزدیک به ۴ قرن در زمینه کشتیرانی و مبادله کالا از طریق بندرانزلی، از جمله مناطقی است که می توان چشم انداز بسیار روشنی را برای آن ترسیم کرد؛ مشروط به آن که نظارت و مدیریت دقیق و هدفمندی وجود داشته باشد و روند سالیانه آن بررسی گردد.

طی همین سالیان گذشته نیز این منطقه به یکی از قطب های گردشگری کشور تبدیل شده و با بهره گیری از ظرفیت های بخش خصوصی فرصت های شغلی مختلفی نیز در آن ایجاد شده است. سرمایه گذاری های صنعتی، تجاری و گردشگری نیز بخش دیگری از مزایای راه اندازی منطقه آزاد انزلی برای گیلانیان بوده است.

اما برای پاسخگویی دقیق تر به نقش منطقه آزاد انزلی در استان گیلان طی سالیان اخیر و ارزیابی مثبت یا منفی بودن آن در ادامه نکاتی را بررسی می کنیم.

۱-آمار تولید و صادرات در منطقه آزاد انزلی

ارسال نخستین محموله صادراتی از طریق کریدور چین، قزاقستان، ایران، ساخت اسکله رو رو و پیگیری اتصال راه آهن

تولید و صادرات دو مقوله ای است که در مناطق آزاد به صورت در هم تنیده و ناگسستنی در نظر گرفته می شود. منطقه آزاد انزلی در سال ۹۸ ضمن توجه به رفع موانع تولید و تشکیل کارگروه هایی در این راستا، در زمینه صادرات نیز با رونق کریدور اقتصادی چین، قزاقستان، ایران گام مهمی را در راستای افزایش ترانزیت کالا برداشت. ضمن آن که اکنون منطقه آزاد انزلی به واسط موقعیت استراتژیک بندرانزلی در کریدور شمال جنوب ایران، با قرارگیری در مسیر انتقال کالا از اروپا، به ویژه بلوک شرق، به سمت اقیانوس هند و جنوب شرق آسیا نقش تاریخی دروازه اروپا را ایفا می کند.

این منطقه با رویکرد تبدیل شدن به هاب ترانزیت کالا، چه در زمان مسرور و چه در زمان روزبهان در راس این سازمان، گام های مهمی را برداشته که شاید در آینده ای نه چندان دور ارزش آن بیش از گذشته نمایان شود. در سال گذشته نیز نخستین محموله صادراتی از طریق کریدور چین، قزاقستان، ایران به چین صادر شد که نویدبخش روزهای بهتری در حوزه صادرات کالا است.

ساخت اسکله رو رو نیز از دیگر اقداماتی بود که می تواند بستر مبادله بیش از پیش کالا را از طریق این منطقه فراهم سازد. همچنین تصویب بودجه به منظور اتصال منطقه آزاد انزلی به شبکه ریلی از دیگر اتفاقاتی بود که نشان از روند حرکتی هدفمند این منطقه برای تبدیل شدن به یک قطب اقتصادی به منظور کمک به رونق اقتصادی کشور دارد. آمارها نیز نشان دهنده افزایش صادرات ناشی از تولید در سال های ۹۷ و ۹۸ است. ضمن آن که سال گذشته بنا بر اظهارات مدیرعامل سابق منطقه آزاد انزلی سهم این منطقه از صادرات یک میلیارد دلاری مناطق آزاد کشور، ۴۰۰ میلیون دلار، یعنی ۴۰ درصد سهم صادرات مناطق آزاد است. 

۲-ضرورت افزایش توان رقابت تولیدکنندگان داخلی با رقبای خارجی

اما مساله دیگری که باید به آن توجه داشت ضرورت افزایش توان رقابت تولیدکنندگان داخلی با رقبای خارجی است. این موضوع که با ورود محصولات خارجی ذائقه مردم تغییر می کند و یا رقابت برای تولید کنندگان داخلی سخت خواهد شد به تنهایی دلیل کافی نیست که هیچ محصول خارجی وارد بازار نشود.

در واقع هنر تولید کنندگان داخلی در آن است که قابلیت رقابت با محصولات دیگر کشورها را از لحاظ کیفیت و قیمت داشته باشند چرا که در غیر این صورت در داخل کشور شاهد انحصار بازار توسط برخی تولید کنندگان و شاید کاهش نسبت عرضه به تقاضا و افزایش قیمت ها باشیم که منجر به فشار بیش از پیش به مردم خواهد شد و در خارج از مرزها نیز دیگر توانی برای رقابت مناسب از سوی تولید کنندگان داخلی متصور نخواهد بود.

هرچند به واسطه تحریم ها، چالش هایی برای تولید کنندگان داخلی ایجاد شده است اما از سوی دیگر دستمزد نیروی کار در ایران با توجه به نرخ ارز دستمزد بالایی محسوب نمی شود. ضمن آن که حمایت از تولید کننده داخلی تنها وظیفه مناطق آزاد نیست و سیاست های کلی دولت می تواند به رونق تولید کمک شایان توجهی نماید و مناطق آزاد تنها یکی از قطعات این پازل خواهند بود.

۳-ایجاد بلوک اقتصادی قدرتمند در منطقه در شرایط تحریم

در شرایطی که تحریم های ظالمانه، شرایط را برای فعالیت های اقتصادی مختلف کشور سخت کرده است منطقه آزاد انزلی طی دو سال اخیر گام های مهمی را در راستای ایجاد بلوک اقتصادی قدرتمند با همکاری ایران، روسیه، چین، هند و قزاقستان، آذربایجان و … برداشته است.

پس از اتفاقات مثبتی که در دوره رضا مسرور در این حوزه رخ داد اکنون محمدولی روزبهان نیز به شدت پیگیر افزایش سطح ارتباطات این کشور ها در منطقه است و شاید بتوان از این فرصت برای توسعه روابط از سطح اقتصادی به سطح سیاسی نیز بهره برد.

در سال گذشته زمینه افزایش همکاری های بندری بین منطقه آزاد انزلی و روسیه و قزاقستان فراهم شد و نخستین محموله صادراتی به چین نیز ارسال گردید. با تمرکز بر روی اتصال به شبکه ریلی و تقویت کریدور شمال-جنوب امکان همکاری های بیش از پیش با هند نیز فراهم خواهد شد.

۴-تورم، زخم منطقه آزاد یا درد مشترک؟

تورم و افزایش سرسام آور کرایه های مغازه ها و حتی واحدهای مسکونی مشکل دیگری است که شاید نتوان منطقه آزاد انزلی را تنها مقصر آن دانست. هرچند ضرورت نظارت دقیق بر تمامی حوزه های اقتصادی بر هیچکس پوشیده نیست و شاید با چنین نظارت دقیقی بتوان بسیاری از آسیب ها را کاهش داد و مانع از برخی انحرافات شد اما ناگفته نماند اخیر قیمت اجاره واحدهای مسکونی در خارج از محدوده منطقه آزاد نیز به طرز عجیبی طی یک یا دو سال افزایش یافته است. 

بنابراین این موضوع درد مشترکی است که بسیاری از افراد با آن درگیر شده اند اما آیا تمام آن سهم عملکرد منطقه آزاد انزلی است؟ یا مساله ای است که کشور با آن طی سالهای اخیر مواجه بوده است و با رفع مشکلات موجود در مناطق آزاد، می توان به بهبود این وضعیت نیز کمک کرد؟

۵-ضرورت نظارت بیشتر بر شرکت های فعال در مناطق آزاد

با توسعه مجموعه های اقتصادی، ضرورت ورود نهادهای نظارتی و کنترل فعالیت های مربوطه بیش از پیش احساس می شود. مناطق آزاد از جمله منطقه آزاد انزلی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و ضروری است نهادهای بالادستی و نظارتی نسبت به هرگونه کج روی در زیر مجموعه های مناطق ورود کرده و برخورد قانونی نمایند.

چنین اقداماتی می تواند منجر به اعتماد سازی بیش از پیش بومی های منطقه و اهالی و کسبه قدیمی و همکاری متقابل آنان گردد اما خلا آن نتیجه ای جز دلسردی به همراه نخواهد داشت. بنابراین انتظار می رود با تشدید نظارت ها مشکلات و گلایه های مردم رسیدگی شود.

۶-رونق گردشگری و جذب سرمایه گذار توسط منطقه آزاد و تاثیر آن بر کسب و کارهای محلی

فارغ از اقدامات و تاثیرات مستقیم منطقه آزاد انزلی، برخی مسائل همچون رونق گردشگری و جذب سرمایه گذار می تواند به بهبود فضای کسب و کارهای محلی در این محدوده کمک شایان توجهی نماید. 

منطقه آزاد انزلی تابستان گذشته با ورود صدها هزار گردشگر به کانون گردشگری شمال کشور تبدیل شد. حتی اخیرا تورگردانان کشورهای حاشیه دریای کاسپین نیز گردشگران را به این محدوده می آورند که می تواند منجر به معرفی بیشتر ظرفیت های این منطقه، ورود سرمایه گذاران و توسعه بیش از پیش گیلان شود. سال ۹۸ نیز حجم سرمایه گذاری ها به واسطه این منطقه در همان ده ماه نخست از مرز ۱۰۷۰ میلیارد تومان گذشت که در مقایسه با سال قبل بیش از ۳۶ درصد افزایش را نشان می داد. در همین ابتدای سال ۹۹ و در همین روزهای کرونایی که بسیاری از ادارات و سازمانها به حالت نیمه تعطیل درآمده اند نیز ۴۴ فرصت سرمایه گذاری این منطقه معرفی شد تا نشان دهد این سازمان با برنامه پیش می رود.

منطقه آزاد انزلی تا کنون اقدامات زیرساختی متعددی نیز در حوزه گردشگری داشته و این دستاوردها بدون برنامه ریزی قبلی محقق نشده؛ راه اندازی بزرگترین اسکله تفریحی مارینا در شمال کشور و مدرسه قایق های بادبانی نمونه ای از جمله این اقدامات بوده است.

بدیهی است با افزایش سرمایه گذاری ها و توسعه هرچه بیشتر منطقه، شاهد حضور تعداد قابل توجهی از مسافران و گردشگران در این منطقه خواهیم بود و جدا از فرصت های مستقیم تولید و عرضه کالا توسط بومی ها، در حاشیه این سفرها نیز حجم قابل توجهی از سرمایه در بازارهای محلی به گردش در می آید. 

۷-افزایش ارزش املاک به واسطه فعالیت منطقه آزاد

مساله افزایش ارزش املاک، از دو منظر قابل بررسی است. از یک سو برخی افراد پیش از توسعه این منطقه، زمین هایشان را با رقمی ناچیز به منظور توسعه منطقه آزاد و راه های دسترسی و… به فروش رسانده اند که امروز گلایه دارند و از سوی دیگر برخی افراد به واسطه فعالیت های منطقه آزاد بر ارزش املاک و دارایی هایشان افزوده شده است.

طبیعتا نمی توان انتظار داشت گروه اول در چنین شرایطی رضایت داشته باشند. بنابراین انتظار می رود متولیان امر با درنظر گرفتن امتیازاتی قابل توجه برای این دسته از افراد، بابت سود حاصل از همراهی آنان در توسعه منطقه آزاد، در آینده به طرز ملموس تری تاثیر مثبت راه اندازی مناطق آزاد را برای این قشر نیز نشان دهند.

۸- ایجاد فرصت های شغلی

وجود منطقه آزاد باعث شکل گیری صدها شغل به طور مستقیم و شاید هزاران شغل به طور غیر مستقیم شده است. فعالیت جوانان محلی در فروشگاه های محدوده منطقه آزاد با درامدهای معقول از جمله مشاغل مستقیم ایجاد شده به شمار می رود. ساخت ویلاها و مجتمع های تجاری و اقامتی و گردشگری نیز باعث فعالیت متخصصین این حوزه و نیروهای کار وابسته به آن مشاغل و همچنین رونق کسب و کارهای مربوطه شده است که البته اینها تنها نمونه ای از تاثیرات وجود منطقه آزاد در گیلان است. 

فارغ از تمامی اقدامات سالهای گذشته که هزاران فرصت شغلی مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کرد، در همین زمستان بود که ۹ واحد تولیدی-صنعتی در این منطقه افتتاح و برای ۲۳۵ نفر به طور مستقیم فرصت شغلی ایجاد شد. این در حالی است که در همان روزها، راه اندازی انبار سرپوشیده کالای عمومی نیز برای ۱۰ نفر به طور مستقیم اشتغالزایی کرد. اما از آنجا که تعداد قابل توجهی از جوانان این استان به دلیل نبود فرصت های مناسب شغلی یا بیکارند و یا به مشاغل کاذب روی آورده اند نمی توان انتظار داشت تمام نیاز به کار در این محدوده در مدت زمانی کوتاه توسط منطقه آزاد رفع شود. هرچند شاید در دراز مدت و با برنامه ریزی صحیح دور از ذهن نباشد. راه اندازی اولین کارخانه خودروی گیلان نیز اتفاق دیگری است که از مدتها قبل در حال برنامه ریزی و پیگیری است و در صورت تحقق در همان فاز نخست برای ۲۰۰ نفر به طور مستقیم و برای ۶۰۰ نفر به طور غیرمستقیم در حوزه هایی چون خدمات پس از فروش فرصت شغلی ایجاد می کند.

شاید موارد متعدد دیگری نیز وجود داشته باشد که بتوان برای ارزیابی عملکرد منطقه آزاد انزلی در نظر گرفت که قطعا نیاز به زمان و تخصص بیشتری دارد. اما آنچه مسلم است باید نقاط مثبت و منفی وجود مناطق آزاد در کشور را در کنار هم در نظر گرفت. 

صورت مساله را پاک نکنیم

نه تنها در خصوص مناطق آزاد بلکه در مورد بسیاری از حوزه های دیگر انتقادات فراوانی وجود دارد که ردیف کردن این انتقادات از نگاه نگارنده نمی تواند عاملی برای رسیدن به این نتیجه باشد که اصل وجودی آن حوزه ها زیر سوال برود و صورت مساله پاک شود. شاید بهتر است برای برخی نارسایی ها، راهکاری ارائه شود، همراهی بیشتری صورت گیرد و هم فکری حوزه های دیگری تکمیل کننده کار باشد نه اینکه ضرورت وجود مناطق آزاد زیر سوال برود و تمامی مشکلات نظیر قاچاق، تورم، رکود، بیکاری و… به نام آن مناطق نوشته شود.