مشروطه خواهی که ۱۵ سال شهردار رشت شد

حرف تازه – آغاز بلدیه رشت با نام « میرزا خلیل رفیع گره خورده» است. فردی که پیش از شهردار شدنش جزو مشروطه خواهان بود، شهردار که شد یکسال بعد استبداد صغیر رخ داد. همین شهردار نقشه قتل آخرین حکمران مستبد گیلان را طراحی کرد. با سپری شدن دوران تبعید؛ دوباره شهردار رشت شد و حتی بعد از پایان نهضت جنگل توسط انگلیسی ها دوباره رئیس بلدیه گشت و در فراز و فرود ۱۵ ساله ی شهردار بودنش،  شهرباران ، رنگ عمران و آبادانی زیادی به خود گرفت؛ سنگفرش خیابان های رشت، اصلاح جاده پیربازار، ایجاد روشنایی در معابر و اگوگذاری فاضلاب برخی از خدمات اوست.

خلیل رفیع  اصالتا رودباری بود

خلیل رفیع، فرزند حاج ملا رفیع یا محمد رفیع شریعتمدار گیلانی بود.  ملا رفیع اصالتا رودباری و اهل فیلده بود (تولد ۱۲۱۱ تا ۱۲۹۲قمری). درباره ی نسب وی  نوشته اند که  به عمار یاسر صحابی پیامبر اکرم (ص) می رسیده است.  ملا رفیع هفت فرزند داشت و خلیل رفیع پسر سوم وی بود.

مهندس روبرت واهانیان تبریز درباره وی می گوید: از مرحوم حاج میرزا خلیل آقا اولین رئیس بلدیه رشت، مطالب زیادی در کتابها و روزنامه های آن زمان رشت تا به امروز به چاپ رسیده است. در این مطالب پراکنده می توان اوضاع سیاسی و اجتماعی رشت در دوران پیش از به قدرت رسیدن خاندان پهلوی را به تصویر کشید.

شهردار مشروطه خواه و قتل آقابالاخان

واهانیان می افزاید: انجمن بلدیه رشت درست در یک روز جمعه، دهم بهمن ماه ۱۲۸۶ هجری خورشیدی و طی یک انتخابات تشکیل شد و تنها به فاصله ی یک هفته در روز جمعه  هفدهم بهمن ماه ۱۲۸۶ هجری خورشیدی بلدیه رشت تاسیس و میرزا خلیل آقا از سوی انجمن شهر به عنوان شهردار انتخاب شد.

این محقق و رشت پژوه بیان می دارد: میرزا خلیل آقا فردی بود بسیار روشنفکر و انقلابی و از سران مشروطه خواه بود. در اکثر کتاب های تاریخی نوشته شده پیش از انقلاب، از وی به عنوان روحانی آزادیخواه و یکی از سران کلیدی انقلاب مشروطه گیلان نام برده شده و اکثر نویسندگان وقایع مشروطه او را طراح اصلی واقعه باغ مدیریه می دانند. در این واقعه آقا بالا خان سردار افخم، آخرین حکمران مستبد گیلان، به قتل رسید و در پی آن  دارالحکومه  رشت بدست مشروطه خواهان فتح گردید و این زمانی بود که خلیل آقا یک سال در کسوت رئیس بلدیه  بوده است.

ابراهیم فخرایی به تفصیل درباره نقشه ی مشروطه خواهان در واقعه باغ مدیریه می نویسد و بیان می دارد طراحی نقشه سری قتل آقا بالا خان خلیل رفیع بوده. آنگونه که فخرایی می نویسد؛ خلیل رفیع از یک خانواده روحانی برآمده بود که برادر و پدرش از جمله روحانیان بانفوذ شهر بودند که با حکومت وقت نیز مراوداتی داشتند و آنگونه که شادروان جعفر خمامی زاده نوشته، عامل دستگیری و حتی تبعید خلیل رفیع توسط روس ها، بردار خلیل رفیع بوده است.

تبعید به زندان مخوف قازامات

خمامی زاده ضمن مقاله ای درباره تبعید رئیس انجمن شهر، درباره خلیل رفیع هم مطالبی می نویسد؛ بعد از سردار افخم ، انجمن ایالتی رشت دوباره تشکیل شد. رئیس انجمن در این زمان سید عبدالوهاب مجتهد بود. بعد از ممانعت مجلس در اخراج شوستر آمریکایی، روسها تبریز و رشت و انزلی را اشغال کردند. (۲۹ ذی حجه ۱۳۲۷ ه.ق) در این اشغال، برخی اعضای انجمن از جمله سید عبدالوهاب و خلیل رفیع دستگیر می شوند. « حاجی آقا خلیل برادر شریعتمدار را در همان روز به کمک برادرش دستگیر می نمایند. دوازده نفر از دستگیرشدگان را به انزلی و سپس به زندان مخوف قازامات بادکوبه می برند. جمعه هفتم محرم ۱۳۳۰ ق بودکه از نظمیه به طرف زندان قازامات برده شدند. » گویا در همین دوران تبعید است که خلیل رفیع دو فرزندش را در اپیدمی وبا از دست می دهد.

اقدامات عمرانی گسترده  در رشت  توسط خلیل رفیع

بعد از آنکه انجمن ایالتی دوباره شکل گرفت، خلیل رفیع در کسوت شهردار مصدر حرکت های عمرانی زیادی می شود. آنگونه که نشریات آن زمان رشت گزارش داده اند، اصلاحات آن روز شهر نظیر؛ سنگفرش کوچه ها و خیابانها(در آن تاریخ اغلب نقاط شهر خاکی و به مجرد ریزش باران غیر قابل عبور بود)، طاق زدن زیر معابر به منظور جریان فاضلاب و رسیدگی به امور قصابخانه و نانواها، تنظیفات شهری و شماره گذاری درشکه ها و بهسازی راه پیربازار به رشت  بوده است.

البته فخرایی موارد دیگری از قبیل معافیت عوارض شهرداری برای درشکه های هموطنان را هم می نویسد. گویا تنها اتباع خارجی از پرداخت این مالیات معاف بوده اند.

واهانیان نیز در مورد اقدامات اولین رئیس بلدیه رشت به نقل از  شماره ۱۸ روزنامه نسیم شمال مورخ ۹ربیع الثانی ۱۳۲۶ ه. ق (برابر با ۲۱ اردیبهشت ماه ۱۲۸۷ ه. ش ) می گوید: « انجمن مبارک بلدیه نیز به سعی و اهتمام آقای حاجی میرزا آقا که رئیس بلدیه است شب و روز در فکر ترفیه حال اهالی و تخفیف قیمت اجناس و ارزانی ارزاق می باشند. راه پیربازار که از خرابی ممتنع العبور بود در این ایام  به اهتمام بلدیه به نیکوترین طرحی مشغول تعمیر هستند و ایضا بلدیه قول داده است که هر شب هزار چراغ الکتریسیته و فانوسهای ملون در معابر و محلات شهر رشت روشن کند.»

وی ضمن بیان اسنادی در این زمینه تاکید می کند، شهر رشت همزمان با تهران صاحب انجمن شهر و شهردار بود و خلیل رفیع توسط انجمن شهر بین سال های۲۷/۱۱/۱۲۸۶ تا ۱۳۰۰ به عنوان شهردار رشت انتخاب  شد. وی  در فاصله این سالها، نزدیک به پانزده سال به صورت ناپیوسته رئیس بلدیه رشت بوده و آرشیو پرسنلی شهرداری رشت هنوز هم حاوی احکام متعددی است که وی به مناسبت های مختلف صادر نموده است.

وی اگهی فوت خلیل رفیع را به نقل از روزنامه طلوع رشت قرائت کرده و تصریح می کند:  خلیل رفیع شب جمعه ۱۵ فروردین پس از مدتی بیماری و بستری بودن  به رحمت حق می رود این رشت پژوه یادآور می شود: خلیل رفیع چند سالی پیش از فوت دیگر شهردار رشت نبود.

همسر خلیل از خاندان معین الاطباء بوده که بعدها نام خانوادگی خاوند را برای خود انتخاب می کنند. از اعقاب خلیل رفیع تنها یک دختر باقی می ماند که به گفته واهانیان با حاج آقا کوچصفهانی ازدواج می کند و او نیز بعد از فوت نزد پدر و در صحن امامزاده هاشم به خاک سپرده می شود.  

مهری شیرمحمدی – گیلان مصور

عکس: آرشیو روبرت واهانیان