ساخت شهر جدید از هاوارد تا قاسمی

حرف تازه، محمد صالح زاده: یکم اردیبهشت سال جاری با حضور وزیر راه و شهرسازی ، مدیر کل راه و شهرسازی و ریاست ستاد اجرایی فرمان امام (ره) همچنین معاونین ستاد جلسه ای برگزار شد. موضوع اصلی این جلسه در مورد (طرح نهضت ملی مسکن) بود. این طرح جز وعده های انتخاباتی ریاست دولت سیزدهم بود که از همان روزها با چالش ها و تفکرات مختلفی همراه بود.

تاکید ریاست دولت سیزدهم از همان ابتدا به حوزه مسکن به دلیل افزایش قیمت چند باره مسکن در دولت قبل برمیگردد. ریاست دولت وقت مسکن را پیشران اقتصاد در کشور اعلام نمود. اینبار با شروع سال ۱۴۰۱ و نزدیک شدن به پایان سال اول ریاست دولت سیزدهم ، علی رغم تمام اما ، اگر ها و انتقادات وارده  اما پرسش اصلی این است ؛ که در شرایط فعلی اقتصاد و  بازار مسکن آیا این طرح به سرانجام خواهد رسید ؟ و بنا به وعده های وی مبنی بر ساخت ۴ میلیون مسکن ، آیا  این مقدار عرضه خواهد شد؟ و پرسش مبهم این طرح همچون نمونه دیگر آن در کشور (مسکن مهر) با چه کیفیتی و در چه موعدی به متقاضیان داده خواهد شد؟

در جلسه یکم اردی بهشت وزیر راه و شهرسازی به مطالبی اشاره داشت که به دلیل محتوای آن خوراک رسانه ها شد و هرکدام به نحوی با تیترهای ریز و درشت به آن پرداختند. پس از پایان این جلسه اخباری پیرامون جلسه مذکور در رسانه های مکتوب و مجازی انتشار داده شد، حاکی از آن بود؛ وزیر راه و شهرسازی در این جلسه از ساخت سی الی چهل شهر جدید صحبت به میان آورد. که از قول وزیر،رسانه ها با تیترهای مختلفی این موضوع را نشانه گرفتند. در میان افکار عمومی اصل  مطلب دور از ذهن بود. برای بخش وسیعی از مردم جای تعجب و سوال بوده است! که چگونه می شود در این مدت کوتاه این تعداد شهر که وزیر اشاره داشته است، ساخته شود ؟

«رستم قاسمی» در نشست ستاد اجرایی فرمان امام خمینی (ره) گفت : طبق هدفگذاری‌ها در طرح نهضت ملی مسکن، باید ۶۰۰ هزار واحد مسکونی در (شهرهای جدید) احداث شود. در شهرهای جدید با استفاده از زمین‌های تخصیص یافته به ساخت مسکن، علاوه بر ساخت مسکن از طریق تبدیل زمین‌ها باید خلق درآمد شده و درآمدهای حاصل در راستای پیشبرد نهضت ملی مسکن صرف شود. (تسنیم ، ۲ اردی بهشت ۱۴۰۱) وی همچنین افزود: احداث ۳۰ تا ۴۰ شهر جدید در کل کشور در دستور کار وزارت راه و شهرسازی قرار دارد.

شهریور ماه سال گذشته طی اخباری که در رسانه های کشور منعکس شد ؛ مدیر عامل سابق شرکت عمران شهرهای جدید ایران قول ساخت ۴۰ شهرک مسکونی در ۱۴ استان کشور را داده بود که از این تعداد چیزی حدود ۲ شهرک مسکونی  با جمعیت پذیری ۵۵ هزار نفر و با مساحت ۱۴۳۸ و  واحد پذیری ۱۶۶۷۰ سهم پایتخت بود. و همچنین در استان البرز نیز یک شهرک به مساحت ۳۰۰ هکتار و جمعیت پذیری ۲۶ هزار نفر با تعداد واحد ۷۸۸۰ در دستور کار است. در استان اصفهان یک شهرک به مساحت ۱۴۵۹ هکتار، جمعیت پذیری ۲۹ هزار نفر و واحد پذیری ۸۷۹۰ ، در استان‌های فارس و خراسان جنوبی نیز به ترتیب هفت و یک شهرک در دست مطالعه قرار دارد.

مدیرعامل سابق شرکت عمران شهرهای جدید ایران با یادآوری این‌که در استان کردستان یک شهرک (نیشتیمان) با مساحت ۴۰۳ هکتار، جمعیت‌پذیری ۲۷۰۰۰ و واحدپذیری ۸۱۸۰ عملیاتی شده است.‌ در استان مازندران ۱۰ شهرک برای شش شهرستان با مساحت ۷۳۷ هکتار، ۶۰ هزار و ۱۰۰ نفر جمعیت‌پذیری و ۱۸۲۱۰ واحد در دستور کار قرار دارد. در استان گلستان ۷ شهرک در ۷ شهرستان این استان به مساحت ۱۸۲۰ هکتار، جمعیت پذیری ۸۸۵۰۰ نفر برای ساخت ۲۶ هزار و ۸۲۰ واحد احداث خواهد شد. در آذربایجان شرقی ۲ شهرک احداث می‌شود، در این استان یک شهرک در دست مطالعه است و شهرک دیگر با مساحت ۲۶۹ هکتار ، جمعیت پذیری ۲۵۸۰۰ نفر و واحدپذیری ۷۸۲۰ واحد احداث می‌شود. در استان هرمزگان ۲ شهرک، کرمان یک شهرک و اردبیل یک شهرک به ترتیب با مساحت ۸۶۵ هکتار، ۳۵۰ هکتار و ۲۸۵ هکتار احداث خواهد شد. و در پایان استان یزد با ۳ شهرک و سمنان ۱ شهرک در دستور کار قرار دارد.

شرکت توسعه عمران امید وابسته به ستاد اجرایی فرمان امام(ره) در تفاهمنامه‌ای که با وزارت راه و شهر‌سازی امضا کرده، موظف به ساخت ۱۰۰ هزار واحد مسکونی بوده که تاکنون عملیات اجرایی ساخت ۲۹ هزار و ۵۰۰ واحد مسکونی آغاز شده است. (کیهان ، ۳ اردی بهشت ۱۴۰۱)

طالبی(معاون ستاد اجرایی فرمان امام (ره)) : از ۴۰۰ هزار واحد مسکونی که در طرح اقدام ملی قرار است در کشور ساخته شود، ساخت یکصد هزار واحد مسکونی را ستاد اجرایی فرمان امام به عهده گرفته است. طراحی اکثر پروژه‌های تعریف شده توسط ستاد اجرایی به اتمام رسیده و این پروژه‌ها در مراحل مختلف اجرایی می‌باشند که در روزهای اخیر اولین پروژه در شهر یزد تکمیل و به متقاضیان تحویل گردید. (خبرگزاری مهر)

رستم قاسمی (وزیر راه وشهرسازی) نیز در این جلسه پس از استماع چالش‌ها و دغدغه‌های مطرح شده، به مدیران کل راه و شهرسازی استان‌ها تاکید کرد: در شهرهای جدید با استفاده از زمین‌های تخصیص یافته به ساخت مسکن در نهضت ملی، علاوه بر ساخت مسکن از طریق تبدیل زمین‌ها باید خلق درآمد شود و درآمدهای حاصل در راستای پیشبرد نهضت ملی مسکن صرف شود. اشاره وزیر راه و شهرسازی به ۳۰ الی ۴۰ شهر جدید و همچنین تاکید وی به ساخت ۶۰۰ هزار واحد مسکونی در این شهرها با حرف و حدیث هایی همراه شد.

ساخت شهر جدید از هاوارد تا قاسمی

مامفورد (متفکر و شهرساز قرن بیست) مینویسد: در آغاز قرن بیستم دو ابداع مهم به وقوع پیوست: هواپیما و باغ شهر ؛ این هر دو طلایه داران عصر جدید بودند. اولی بشر را قادر به پرواز بر فراز زمین ساخت و دومی مکان زیست نیکوتری را روی زمین به او وعده داد.

نظریه‌ باغ شهر ابنزر هاوارد که در اوایل قرن بیستم ارائه شد تحول مهمی در شهرسازی قرن بیستمی محسوب می شود. در سالهای پایانی دهه ۸۰ و آغازین دهه ۹۰  میلادی ؛ پس از شلوغی ها و ازدحام جمعیت در شهرهای بزرگ صنعتی این طرح توسط ابنزر هاوارد (معمار و شهرساز انگلیسی) مطرح شد. هاوارد در کنار لندن دو شهرجدید به نام های (لچ وُرث و ولوین)با فاصله زمانی پیشنهاد می کند. لچ وُرث با فاصه بیشتری نسبت به ولوین از لندن قرار می گیرد.  اجرای این طرح ها را به معماران (پارکر) و(آنون) میسپردکه این شهرها یکی از نخستین نمونه های شهری با ساختاری متشکل از واحد همسایگی است.

لچ وُرث و ولوین دو شهر نزدیکی لندن

همانطور که اشاره شد ؛ ( لچ وُرث ) و ( ولوین ) در دو فاصله مساحتی متفاوت از لندن که به عنوان شهر اصلی است ، احداث شدند. همین فاصله مساحتی متفاوت این دو شهر از شهر اصلی در عملکرد و نقش آنها نیز تمایزی برقرار نمود. چطور؟ لچ وُرث اولین شهر ساخته شده با نظریه باغشهر بود که در فاصله ای بیش از ۴۰ مایلی لندن قرار داشت. اما (ولوین) برمیگردد به روزهای بازسازی پس از جنگ جهانی اول که در فاصله ۲۱ مایلی لندن احداث شد. چنانچه که ولوین با کیفیت مناسب تری نسبت به لچ ورث اجرا شد اما ولوین اسم شهر جدید را نمی توانست به یدک بکشد! چرا؟ به این خاطر که به دلیل فاصله اندک (ولوین) تا شهر اصلی(لندن) ، هاوارد به این نتیجه رسید : قابل به صرفه نیست که در این فاصله اندک برای (ولوین) ؛ تاسیسات و تجهیزات مستقل طراحی و اجرا شود. به همین علت وی تصمیم می گیرد: ولوین را به عنوان شهر اقماری (خوابگاهی) نزدیک به شهر اصلی در نظر بگیرد. در واقع (ولوین) لزوما یک شهر جدید با اقتصاد جدا نبود و تحت تاثیرپتانسیل های شهر اصلی(لندن) قرار داشت. ولوین یک شهر اقماری(خوابگاهی) بود که هر روز صبح مردمش برای خرید ، کار در بخش صنعت ، خدمات وسایر فعالیتها به لندن رفته و پس از اتمام روز کاری برای مسکن گزیدن (خواب ، استراحت) به ولوین بر می گردند.

 اما (لچ وُرث) این گونه نبود و شرایط آن با ولوین متفاوت بود. لچ وُرث به عنوان شهر جدید در جوار لندن با فاصله به کار خود ادامه داد.

ابنزر هاوارد این طراح و اندیشمند برای شهر جدید و اقماری شاخص و شروطی در نظر داشت: شهر جدید هاوارد باید بالاتر ۳۰ هزار نفر جمعیت داشته باشد ، از محدوده و حریم شهر اصلی خارج باشد. بخش مهم شاخصه ی شهر جدید هاوارد ایجاد تاسیسات و تجهیزات مستقل در شهر جدید جدای شهر اصلی است.

هدف هاوارد از طرح باغشهر و احداث شهر جدید ؛ کاهش بار وارده به شهر اصلی آن هم توسط ایجاد تاسیسات و تجهیزات مستقل در شهر جدید بود. که شهروندان آن شهر برای کار و دیگر فعالیت ها اعم از اقتصادی ، تجاری ، درمانی و… مجبور به بازگشت به شهر اصلی نباشند. شهر جدید هم فعالیت های اقتصادی آنها را پوشش دهد و هم زمینی برای مسکن گزیدن آنها فراهم باشد. و فضایی جدا از شهر مرکزی اصلی ایجاد شود.

 هاوارد در (نظریه سه مغناطیس) در تعریف شهر و روستا به آهن ربایی اشاره دارد:  که جمعیت انسانی را به سوی خود جذب می کند و زندگی در هر کدام دارای معایب و مزایایی می باشد. برای مثال شهر را دارای فرصتهای شغلی ،حقوق بیشتر،مکانهای تفریحی وهمچنین دارای آسمان تیره، هوای کثیف، اجاره بالا، محله های کثیف وفقیر نشین میداند و در تعریف روستا مینویسد؛ دارای هوای تازه، مناظر زیبا، اجاره پایین وهمچنین دارای دستمزد پایین، نبود سرگرمی وکمبودآب آشامیدنی .

شهر جدید یا خوابگاهی در ایران

در شهرسازی معاصر ایران(پس از انقلاب) ؛ شهرهای جدید با هدف جلوگیری از گسترش بی رویه شهرهای بزرگ و سرریزی جمعیت آنها و جلب مهاجرین احتمال داده شده با اصطلاح موج گیر ساخته می شوند. در شهرهای جدید فاصله بسیار بیشتر از شهرک با شهر اصلی است و معمولاً خارج از نفوذ شهر هستند.

سابقه ایجاد شهرهای جدید در ایران به دوره های ساسانیان برمی گردد. از ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۷ در اطراف شهرهای بزرگ تهران و اصفهان شهرک های مسکونی(متصل و پیوسته ) نسبتاً زیادی ساخته شد ، اما در مورد شهرهای جدید به جز تجربه فولاد شهر ، هیچ تجربه ای برای ایجاد شهر جدید در ایران تا دهه ۶۰ (پس از انقلاب) وجود نداشت.  اولین اقدام رسمی و اداری که برای احداث شهرهای جدید به عمل آمد ، تصویب نامه مورخ اسفندماه سال ۱۳۶۴ هیات وزیران است. در این مصوبه ، احداث ۱۲ شهر جدید در اطراف شهرهای بزرگ پیش بینی شده بود. این مصوبه ، میزان اشتغال ، جمعیت نهایی و سرریز جمعیت شهرهای مادر برای افق سال ۱۳۹۰ و اراضی مورد نیاز را ذکر کرده است.

بنا به این مصوبه در سالهای پایانی دهه ۶۰ ؛ شرکت عمران شهرهای جدید در خرداد ۶۸ از شرکت های تابعه وزارت راه و شهرسازی تاسیس شد. بدلیل اهمیت و وسعت فعالیت این شرکت، معاونان وزیر راه و شهرسازی مدیریت آن را طبق قانون به عهده می گیرند. مهم ترین فعالیت این شرکت ایجاد ۲۳ شهر جدید و همچنین پروژه مسکن مهر است.

موضوع شهرهای جدید در ایران در حال حاضر یکی از سیاست های اصلی وزارت مسکن در کنار بهسازی و احیای بافت قدیم شهرها به خصوص شهرهای بزرگ و توسعه بیرونی (فیزیکی) شهرهای موجود می باشد که محل بحث بسیاری از کارشناسان اقتصادی، جامعه شناسی، معماران و شهرسازان و… می باشد.

شهرهای جدید در کشور از بدو تولد مُرده زاده شده اند

جلوگیری از توسعه بی رویه مادرشهرها ، جذب سرریز جمعیت با ایجاد کانون های اشتغال در شهر جدید ، جلوگیری از بالا رفتن قیمت زمین در شهر اصلی ، سبک شدن بار ترافیک مادر شهر ، جلوگیری از حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ اینها اهداف میان مدت و بلند مدتی است که از احداث شهرهای جدید توسط دولتها از سر گرفته می شود.

در طول دهه های گذشته توسعه شهرهای جدید در کشورهای در حال توسعه گسترش یافته است. و دولتهای بیشتری این سیاست را برای راهکاراسکان جمعیت در حال رشد که گاه از نواحی روستایی به نواحی شهری مهاجرت می کنند و همچنین تمرکز زدایی از مادرشهرها بهره می برند.

شهر جدید در چارچوب طرح مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران به نقطه جمعیتی اطلاق می شود؛ که در خارج از محدوده و حریم شهر ، برای اسکان حداقل ۳۰هزار نفر ، دارای ساختمان ها و تاسیسات مورد نیاز عمومی ، اجتماعی و اقتصادی ساکنان آن پیش بینی شود. در‌ واقـع بـا‌ ایـنکه‌ همواره‌ به جمعیت شهری ما‌ اضافه می‌شود، شهر هنوز و علیرغم‌ تـمامی مـشکلات، جذابیت خود را حفظ کرده است و درآمد شهری‌ قابل‌ مقایسه با درآمد روستایی نیست‌ و در‌ نتیجه‌ شهر‌ بـا‌ یـک‌ سـرریز جمعیت مواجه‌ است‌.

“سید محسن حبیبی(پدر شهرسازی کشور) در ارتباط با شهرهای جدید اشاره دارد:  در کشور از سال ۶۸ مکان‌یابی برای اسکان این سرریز جمعیت در دستور کـار قـرار گـرفت.همان موقع‌ شهرهای‌ اقماری‌ مطرح شد، که خیلی زود این فکر‌ جای‌‌ خود‌ را‌ به‌ مـفهوم‌ شـهرهای جـدید داد. شهرهای جدید در ارتباط مستقیم با شهرهای بزرگ کشور مکان‌یابی‌ شد. به عنوان مثال در ارتـباط بـا تهران،هشت شهر جدید درنظر گرفته شد‌ ، برای مشهد و تبریز پنج شهر کـه بـسیاری‌ از آنها در حـال ساخته شدن هستند و برخی ساخته شده‌اند. مثلا شهر سهند مجاور تبریز که به‌ شـهری دانـشگاهی تبدیل می‌شود.در مجاورت اصفهان شهرهای‌ مجلسی‌ و بهارستان و در مجاورت‌ شیراز،شهر صدرا در دست احـداث‌اند. اما این شهرها از لحاظ اقتصادی کاملا وابسته به شهر اصلی  هستند.” ( مصاحبه فصل نامه گفتگو با استاد سید محسن حبیبی ، اوایل دهه ۹۰)

وقتی میگوییم شهرهای جدید در کشور از بدو تولد مُرده زاده شده اند ! باید گفت: شهرهای جدید ما به عنوان‌ شهرهای مستقل که بـه خـود متکی باشند ، طراحی نشده‌اند. یعنی شهرهایی کـه مـراکز‌ تـولیدی‌  و در نتیجه کارآفرینی داشته باشند و بـدین صـورت هم طراحی نشده‌اند. به روایتی اگر به شاخصه های شهر جدید “ابنزر هاوارد” رجوع نماییم؛ باید خاطر نشان کرد: شهرهای جدید در شهرسازی کشور بدون ایجاد تاسیسات و تجهیزات مستقل احداث شده اند که به همین خاطر نمیتوان همچون (لچ وُرث) به عنوان شهر جدید کارکرد داشته باشند. شهرهای جدید در ایران همان شهرهای اقماری (خوابگاهی) همچون (ولوین) هستند.  به این دلیل ‌ می‌شود ، حدس زد ؛ که این شـهرها بـه شهرهای خوابگاهی با مقیاس‌های ۳۰۰ هـزار‌ نـفر‌ برای شـهرهای‌‌ بـزرگ مـجاور تبدیل شده اند.

ایراد در مکان گزینی و موقعیت برخی شهرها ، نبود سامانه حمل و نقل عمومی ایمن ، سریع و ارزان ، کمبود خدمات ، ضعف در جذب جمعیت هدف ، جدایی گزینی و به حاشیه رانده شدن گروه های جمعیتی ، فقدان طرح های کالبدی ملی و منطقه ای مصوب اینها بخشی از ایرادات شهرهای جدید ساخته شده در کشور هستند که امروزه به عنوان شهر خوابگاهی در جوار شهرهای بزرگ ایجاد شده و نه تنها از معضلات شهر اصلی نکاسته بلکه باعث پیدایش مشکلات فراوان دیگری هم بر محدوده خود و نیز شهر اصلی هستند.

رستم قاسمی؛” وزیر راه و شهرسازی دولت سیزدهم” طی آخرین جلسه پیرامون نهضت ملی مسکن اظهار نظری نموده است که از ایجاد شهرهای جدید نوید میدهد. و در ادامه صحبت هایش مبنی بر ساخت مسکن در زمین های تخصیص یافته در شهر جدید اشاره داشته و همچنین به خلق در آمد از طریق تبدیل زمین ها و صرف درآمدهای حاصل در نهضت مسکن صحبت های خود را به پایان رساند.

طرح‌ باغ شهر “ابنزر هاوارد” خالی از جنبه های آرمانی نبود. او خود تأکید داشت که: «انسان نباید در طرح های خود بیش از حد واقع گرا باشد، زیرا همواره مشکلاتی وجود دارد که در نتیجه‌ آنها، فقط بخش کوچکی از آرزوهای شخصی، امکان تحقق پیدا می کند. پس باید طرح را بزرگ و با شکوه تصور کرد، زیرا موفقیت کامل آن را نمی توان پیش بینی کرد. پیش بینی میزان موفقیت یک طرح، به سه عامل بستگی دارد: اشتیاق، انرژی و پشتکار.

اینکه “قاسمی” وزیر راه و شهرسازی اینطور به سبک “هاوارد” طرح را بزرگ و با شکوه تصور کرده است ، و در ادامه نهضت ملی مسکن سازی گفت:  ۶۰۰ هزار واحد در شهر جدید میسازیم. در کلام شاید باشکوه باشد و در ذهن برخی از شهروندان عجیب ! اما نمونه های احداث شهر جدید در کشور آنچنان امتیاز مثبتی نداشته اند. بلکه در دهه های قبل و طرح مسکن مهر بر معضل هویتی این شهرها نیز افزوده است.

اسلامشهر و هشتگرد

در مقابل شهر جدید (تقریبا خوابگاهی) هشتگرد که نزدیک به شهر اصلی تهران احداث شد ، اگر مقایسه ای داشته باشیم با شهر “خود ساخته” اسلامشهر آنهم در نزدیکی تهران اما با دو کارکرد مستقل و متفاوت ! این دو نمونه شهرها (اسلامشهر ، هشتگرد)  که هر دو تقریبا نزدیک به تهران هستند ، از لحاظ مسافت هم میتوان آنها را تشبیه نمود به (لچ وُرث ، ولوین) در نزدیکی لندن ؛ به نکات قابل توجه ای خواهیم رسید.

اسلام شهر‌ امـروزی که از سال ۱۳۷۳ از سوی وزارت کشور شهرستان تابعه استان تهران انتخاب شد. ‌ از‌ نقطه نظر اقتصادی بـه تـهران‌ وابسته نیست و شهری تقریبا مـستقل اسـت که تولیدی‌های کوچک خود را دارد‌.‌‌ حتی‌ تا حدی‌ تولیدی‌هایی را که در تهران هستند را به خـود جـلب می‌کند.

اسلامشهر یکی از مناطق مهم کشاورزی ، دامپروری و صنعتی در استان تهران محسوب میشود و تقریباً ۱۲ هزار هکتار اراضی قابل کشت دارد که در حال حاضر بالغ بر ۹ هزار هکتار آن زیر کشت محصولات مختلف است. شهرستان با دارا بودن ۲۱۳ واحد گاوداری و ۱۱ واحد مرغداری ، ۱۰ درصد گوشت قرمز ، ۱۸ درصد شیر و ۱۰ درصد تخم مرغ و ۸ درصد گوشت مرغ استان را تولید و روانه بازار می کند.در این شهرستان حدود ۱۲۰۰۰ بنگاه کوچک ، متوسط و بزرگ اقتصادی مستقر و فعالند. تعدادی از واحدهای بزرگ اقتصادی شامل : ایران خودرو دیزل ، لبنیات و بستنی میهن ، لبنیات و بستنی دومینو ، فیلور ، سینجرگاز ، الکتروژن ، لوله و ماشین سازی ایران ، شرکت صنایع بهسازی چوب ایران ، گروه صنعتی سدید ( شامل سه شرکت ) ، کیان تایر و پایان گل در این منطقه مستقر میباشد. مجتمع صنفی و صنعتی اسلامشهر با ۴۰۰ واحد کارگاهی ، ۲۵۰۰ واحد تجاری ، ۳۵۰ واحد اداری و ۱۰ واحد خدماتی زمینه اشتغال حدود ۲۰۰۰۰ نفر را فراهم نموده است. فعالیت بزرگترین مرکز نمایشگاههای ماشین آلات سنگین و نیمه سنگین استان و حتی کشور در این منطقه است.

اینها بخشی از فعالیت های اقتصادی اسلامشهر است که صرفا تنها با این موارد میتوان سومین شاخصه اصلی شهرجدید “هاوارد” که از لحاظ اقتصادی متکی به محدوده جغرافیایی خود است و دارای تاسیسات و تجهیزات مستقل است ، را اثبات می کند.

در مقابل طی دهه های اخیر “هشتگرد” که به عنوان شهر جدید نزدیک شهر اصلی تهران در استان البرز احداث شد. هشتگرد امروزی علی رغم عوامل مثبتی که در محدوده آن وجود داشت و به طوری مزید علت احداث این شهر شد را میتوان به ؛ فاصله مناسب شهر جدید با تهران ، دسترسی مناسب به منابع آب: آب های زیر زمینی، آب سدهای نزدیک ، همجواری با رشته کوه های البرز ، شیب قابل قبول جهت شهرسازی و خاک مناسب جهت استقرار سازه های بلند و .. اشاره نمود.

طی دهه های اخیر و تجارب ایجاد شهرهای جدید نزدیک به شهرهای بزرگ از جمله پایتخت ؛ این شهر ها برای پاسخگویی به نیازهای طبیعی و تحقق اهداف توسعه ، در راستای پذیرش تئوری قطب رشد به مثابه راهبردی در برنامه ریزی شهری کشور بوجود آمد که درصورت بی تفاوتی مشکلات لاینحل برای کشور ببار می آورد.

طی دو دهه اخیر به دلیل کم توجهی به زیر ساخت های  شهرهای جدید از جمله هشتگرد  به خصوص در بخش حمل و نقل، توسعه آنچنان در این شهر جدید صورت نمی گیرد. شهر جدید هشتگرد با مشکلات و موانع زیرساختی فراوانی مواجه است. سرانه‌های بهداشتی و درمانی، آموزشی، فضای سبز، حمل و نقل، فروشگاه‌های لوازم ضروری و… در این شهر در پایین‌ترین سطح ممکن است. مشکل آب در شهرهای پرند، هشتگرد و پردیس باعث شده که اقبال مردم برای اسکان در این شهرها کاهش فزاینده ای پیدا کند. اجاره بها در هشتگرد بیداد می کند!!! در شهر جدید هشتگرد تقریبا ۱۰ هزار واحد مسکونی وجود دارد که  بخش قابل توجه آن واحدها  خالی از سکنه است؛ چرا که عمده آنها فاقد امکانات اولیه زیر ساختی نظیر آب، برق و گاز هستند.

ضرورت ایجاد شهر جدید با تاسیسات و تجهیزات مستقل در کشور ، نه شهر خوابگاهی !

میدانیم که اظهار نظر وزیر راه و شهرسازی در مورد ساخت شهرهای جدید همچون نمونه های دیگر آن در سراسر جهان امری ضروری است.  ایجاد شهرها و شهرک‌های جدید در مجاورت شهرهای پر جمعیت راهبردی مورد توجه در تمامی دنیا است، اما به منظور اجرای موفق این طرح حتما لازم است شرایط اجتماعی و اقتصادی کشور و شهرهای مختلف مدنظر قرار بگیرد و استانداردها و ضوابط به درستی اجرا شود.

ساخت شهرها و شهرک‌های جدید در ایران به تاریخچه معضلات شهری باز می‌گردد ، همچون “هاوارد” که در آن برهه زمانی برای لندن طرح باغشهر را ارایه نمود ، و پس از اجرای آن در سایر نقاط بریتانیا و اروپا این موضوع تکرار شد. زمانی که به دلیل گسترش شهرنشینی و افزایش تعداد مهاجران، شهرهای اقماری به منظور پذیرش جمعیت سرریز شهر مادر و پذیرش مهاجران در نظر گرفته شد.

شهرهای جدید و اقماری با وجود اینکه برای رفع مشکلات شهر مادر ساخته شده‌اند، اما خود با معضلات جدیدی در کشور روبرو هستند؛ معضلاتی که هدف اصلی آنها برای جذب جمعیت و جلوگیری از ورود آنان به شهر اصلی را تحت تأثیر قرار داده است.

شهرهای جدیدی که بدون تاسیسات و تجهیزات مستقل در کشور از بدو تولد مرده زاده شدند(اقماری) ؛ در حال حاضر مکانی برای استراحت افراد است و ساکنان آن مستقل از شهر اصلی نمی‌توانند زندگی کنند بنابراین ترددها به شهر اصلی برای فعالیت های اقتصادی و تجاری و … تقریباً هر روز وجود دارد که این خود بار ترافیکی و هزینه زیادی را بر ساختارهای شهری وارد می‌کند در حالی که قرار بود این شهرها از بار مشکلات شهرهای بزرگ بکاهد.

در شهرهای خوابگاهی؛ ارتباط مؤثری میان محیط شهری و انسان شکل نگرفته است لذا حس تعلق نسبت به مکان، ارتقای فرهنگی و هویتی در این شهرها وجود ندارد و زندگی استوار و ریشه داری در این شهرها شکل نمی‌گیرد. طراحی شهرهای جدید و برنامه‌ریزی برای آنها به صورت متکی به خود باید قبل از ساخت این شهرها آغاز شود تا در ادامه مشکلی در خصوص جذب جمعیت و کیفیت زندگی در این نوع مکان‌ها وجود نداشته باشد. و همچنین در راستای اهدافی که از قبل تعیین شده است بتواند منافع شهر و شهروندانش را با اتکا برای پتانسیل های خود تامین نماید.

سند ملی توسعه شهرهای جدید در ایران با افق ۱۴۲۰

در شرایط کنونی شهرهای جدید ایران بعد از گذشت سه دهه و تکمیل بخش های مهم عملیات اجرایی شهرها و شتاب پذیری جمعیت ناشی از اجرای طرح مسکن مهر ، در یک مقطع تاریخی مهم قرار دارد. که باز اندیشی پیرامون آینده توسعه شهرهای جدید را امری ضروری می سازد. به ویژه آنکه چالش های وسیع تری از جمله فقدان طرح های کالبدی و منطقه ای مصوب و هم آوایی با سیاست های کلان شهرسازی ، مشکلات زیست محیطی و کاهش منابع آبی و همچنین اوضاع اقتصادی باعث خواهند شد که در ساخت و ایجاد شهرهای جدید با برنامه ریزی وسیع تری گام برداریم. و سرنوشت شهرهای نسل نو در احداث شهرهای جدید همانند نمونه های دیگر آن نشود که نه تنها بر بار وارده بر شهر اصلی کاسته باشیم ، بلکه هر دو شهر ها را با معضلات مضاعف رو به رو سازیم. در شرایط فعلی ساخت شهر جدید همراه با طرح ملی مسکن که بخش قابل توجه ای از واحدها در محدوده شهر جدید قرار خواهند گرفت ، نیازمند زیرساخت تاسیسات و تجهیزات مستقلی است که اشتباهات متخصصان دولت های قبلی در طرح مسکن مهر تکرار نشود.

*دانشجوی مقطع ارشد شهرسازی دانشگاه گیلان