رده بندی فیفا بر چه اساسی است ؟

هم اکنون چندین سال از انتشار رده بندی فیفا می گذرد که در این رده بندی تیم های بزرگسالان فوتبال جهان بر اساس نتایجی که در دیدارهای رسمی کسب می کنند رتبه بندی می شوند. به هر حال در این مدت برداشت های مختلفی از رده بندی فیفا در فوتبال ایران صورت گرفته است. دقیقا به یاد داریم زمانی که همایون شاهرخی هدایت تیم ملی را بر عهده داشت و این تیم در پی چند شکست در این رده بندی تنزل یافت، جامعه ورزشی کشور زبان به انتقاد گشودند که در آن زمان مربی تیم ملی در دفاع از عملکرد خود به صراحت مدعی شد که رده بندی فیفا کمترین ارزشی ندارد و کاملا سمبلیک می باشد. اما این روزها که تیم ایران به رده پانزدهم فوتبال جهان صعود کرده، فدراسیون فوتبال و مربی تیم ملی و حتی همایون شاهرخی که اتفاقا در تیم ملی فعلی سمت مدیریت فنی را عهده دار است جایگاه تیم ایران را در این رده بندی ملاک پیشرفت تیم ملی می دانند و به آن استناد می کنند. به هر حال همواره این سوال در ذهن طرفداران فوتبال مطرح است که نحوه رتبه بندی تیم های فوتبال جهان در این رده بندی چگونه است و آیا موقعیت تیم ها در این جدول بیانگر قدرت واقعی تیم ها می باشد. برای روشن شدن افکار عمومی نسبت به کارکرد رده بندی فیفا در این مطلب به جزییات آن پرداخته شده که با هم می خوانیم.
پیشینه رده بندی فیفا
در تابستان سال ۱۹۹۳ فیفا تصمیم گرفت که تیم های بزرگسالان فوتبال جهان را رده بندی کند. این رده بندی، دوستداران به فوتبال را قادر می سازد که عملکرد تیم های فعال در عرصه فوتبال جهان را در مقاطع زمانی مختلف ارزیابی و تحلیل کنند. در حال حاضر اینگونه به نظر می رسد که رده بندی فیفا مرجع بسیار خوبی برای استناد به آن ،جهت پی بردن به قدرت تیم های فوتبال جهان و مقایسه آنها با یکدیگر می باشد. البته پس از اینکه رده بندی فیفا راه اندازی شد، نقص هایی در آن به نظر رسید که سرانجام در سال ۱۹۹۹ اصلاحاتی درآن صورت گرفت. به هر حال درحال حاضر با درنظر گرفتن فاکتورهای ذیل جایگاه تیم های فوتبال جهان در رده بندی فیفا محاسبه می شود.
نگاه کلی
در این رده بندی تنها تیم های بزرگسالان فوتبال جهان که عضو فیفا هستند لحاظ می شوند، البته به شرطی که در رقابتهای فوتبال حضور فعال داشته باشند. در رده بندی فیفا عملکرد تیمها طی ۸ سال اخیر در تورنمنت هایی که در پی می آید مورد محاسبه قرار گرفته است:
*مراحل پایانی رقابتهای جام جهانی
*مرحله راهیابی به رقابتهای جام جهانی
*بازیهای جام کنفدراسیونها
*مرحله پایانی رقابتهای درون قاره ای
*مرحله مقدماتی رقابتهای درون قاره ای
*بازیهای ملی دوستانه
این رده بندی توسط یک نرم افزار کامپیوتری صورت می گیرد که اطلاعات کلیه دیدارهایی را که در رقابتهای اشاره شده صورت می گیرد دریافت می کند و سپس این داده ها تجزیه و تحلیل می شود. برای محاسبه این رده بندی فاکتورهای ذیل لحاظ می شوند:
*برد، تساوی و باخت
*تعداد گل های ردوبدل شده
*میزبان و یا میهمان بودن تیمها
*اهمیت دیدار که دارای ضریب می باشد
*قدرت محلی تیم ها که این فاکتور نیز ضریب دارد
برای هرتیم در این رده بندی تنها ۷ نتیجه برجسته ای را که در طول یکسال کسب کرده محاسبه می شود که بتدریج اهمیت نتایج کسب شده در سالهای قبلی سال به سال کاهش می یابد و در نهایت نتایج تیم های ملی پس از ۸ سال به کلی حذف می شود. به همین دلیل نتایجی که تیمها اخیرا کسب کرده اند از اهمیت بیشتری نسبت به نتایج قبلی برخوردار است.در پایان هر سال دو جایزه در اختیار تیم ها قرار می گیرد: جایزه برای بهترین تیم سال به تیمی اهدا می شود که بهترین نتایج را در ۷ بازی برجسته خود در طول سال کسب کرده باشد. همچنین دیگر جایزه مربوط به تیمی است که بیشترین جهش را در طول سال در رده بندی فیفا کسب کرده باشد.
چگونگی محاسبه و چند مثال
نحوه محاسبه جایگاه تیم ها در رده بندی فیفا دقیقا مانند محاسبه امتیازات یک تیم در یک تورنمنت دوره ای (لیگ) می باشد. در یک تورنمنت ورزشی به هر تیم با توجه به نتیجه ای که در هر بازی کسب کرده امتیاز می دهند و در پایان آن مجموع امتیازات را محاسبه می کنند و هر تیمی که بیشتر امتیاز را کسب کرده باشد به صدر جدول رده بندی صعود خواهد کرد. البته تنها تفاوت رده بندی فیفا با امتیازدهی در یک لیگ این است که امتیازهای در نظرگرفته شده برای تیم های ملی کشورها تنها با در نظر گرفتن برد، باخت و تساوی آنان در یک بازی تعیین نمی شود بلکه عوامل دیگری همچون تعداد گلهای زده و خورده، محل برگزاری یک مسابقه و همچنین اهمیت یک بازی تعیین می گردد. علاوه بر این قدرت تیم رقیب نیز مد نظر قرار می گیرد به همین دلیل پیروزی در برابر یک تیم ضعیف به اندازه برد در برابر یک تیم قوی امتیاز ندارد. به هر حال محاسبه امتیاز تیم ها در رده بندی فیفا بسیار پیچیده تر از نحوه امتیازدهی در رقابتهای لیگ است. تا سال ۱۹۹۹ هر تیم در صورت برد در یک بازی بین ۱ تا ۳ امتیاز کسب می کرد اما از آن سال به بعد این امتیاز در عدد ۱۰ ضرب می شود به این ترتیب یک تیم پیروز می تواند بین ۱۰ تا ۳۰ امتیاز در یک بازی کسب نماید که ضریب آن بستگی به نوع حریف دارد.با نگاه اجمالی به نمودار عملکرد تیم ایران در رده بندی فیفا از سال ۱۹۹۳ تاکنون مشخص است که روند رو به رشد فوتبال ایران از سال ۱۹۹۸ یعنی پس از جام جهانی فرانسه آغاز شد که این روند صعودی از اواخر سال ۲۰۰۳ شدت بیشتری به خود گرفت و امروز تیم ایران در مکان پانزدهم جهان قرار دارد. با توجه به فاکتورهایی که فیفا برای رتبه بندی تیمها استفاده می کند دور از انصاف است که پیشرفت تیم ملی را در دو سال اخیر انکار کرد و نادیده گرفت.
برد، باخت یا تساوی
در هر سیستمی امتیازات یک برد بیشتر از امتیازات باخت است اما نمی توان در رده بندی فیفا ۳ امتیاز برای برد، یک امتیاز برای تساوی و صفر امتیاز برای شکست در نظر گرفت. به همین دلیل امتیاز برد در برابر یک تیم قوی بسیار بیشتر از امتیاز پیروزی مقابل یک تیم ضعیف است. از سوی دیگر تیم های ضعیفی که در برابر تیم های قوی نمایش خوبی داشته باشند حتی در صورت شکست هم امتیاز کسب خواهند کرد.البته اگر نتیجه یک بازی در ضربات پنالتی تعیین شود آنگاه تیم پیروز حداکثر امتیاز یک تیم برنده را دریافت خواهد کرد و تیم بازنده حداکثر امتیاز تیمی را که نتیجه مساوی کسب کرده باشد بدست می آورد.
تعداد گل
عامل دیگری که در رده بندی فیفا لحاظ می شود تعداد گلهای زده و خورده در هر بازی است. در این سیستم گلهای به ثمر رسیده توسط تیم های ضعیف در برابر تیم های قوی از امتیاز بیشتری برخوردار است و برای گلهای خورده نیز امتیاز منفی در نظر گرفته می شود. همچنین برای تشویق تیم ها برای انجام فوتبال تهاجمی امتیاز مثبت گلهای زده بیشتر از امتیاز منفی گلهای خورده است. البته در بازیهایی که به ضربات پنالتی کشیده می شود تنها گلهایی که در جریان بازی رد و بدل شده محاسبه می شود.علاوه بر این، امتیاز گل اولی که تیم ها به ثمر می رسانند بیشتر از گلهای بعدی می باشد. با این حال باید مد نظر داشت که مجموع امتیازات کسب شده توسط تیم ها از محل گلزنی هرگز بیشتر از مجموع امتیازاتی نخواهد شد که یک تیم در صورت برد کسب می کند. به عبارتی دیگر پیروز شدن اهمیت بیشتری نسبت به تعداد گلهای به ثمر رسیده در یک مسابقه دارد.
بازیهای داخل و خارج خانه
تیمی که در زمین حریف به میدان می رود ۳ امتیاز بیشتر نسبت به تیم میهمان کسب می کند. در رقابتهایی که در یک زمین بیطرف برگزار می شود هیچ امتیازی به دو تیم تعلق نمی گیرد.
اهمیت مسابقه
اهمیت هر مسابقه با توجه به تورنمنتی که در چارچوب آن برگزار می شود تعیین می شود. مثلا اهمیت دیدارهای جام جهانی بسیار بیشتر از بازیهای دوستانه است. در سیستم رده بندی فیفا، مجموع امتیازاتی که تیم ها در یک مسابقه کسب می کنند در ضریب های مختلف ضرب می شود. ضریب های رقابتهای مختلف به این شرح است:
۱- بازیهای دوستانه (ضریب یک)
۲- بازیهای مقدماتی رقابتهای درون قاره ای ( ضریب ۵/۱)
۳- بازیهای مرحله مقدماتی جام جهانی (ضریب ۵/۱)
۴- بازیهای مرحله نهایی رقابتهای درون قاره ای (ضریب ۷۵/۱)
۵- بازیهای جام کنفدراسیونها (ضریب ۷۵/۱)
۶- بازیهای مرحله پایانی رقابتهای جام جهانی (ضریب ۲)
به عبارتی دیگر ارزش بازیهای مقدماتی جام جهانی ۵۰ درصد، مرحله پایانی رقابتهای درون قاره ای ۷۵ درصد و بازیهای مرحله نهایی جام جهانی دو برابر بیشتر از بازیهای دوستانه است.
فاکتورهای قدرت محلی
باید پذیرفت که سطح فوتبال در مناطق مختلف جهان متفاوت است به همین دلیل در هر سال سطح فوتبال هر قاره با توجه به نتایجی که تیم ها در رقابتهای بین قاره ای کسب می کنند تعیین می شود. البته در این محاسبه تنها نتایج مستقیمی که تیم های برتر هر قاره در دیدارهای مستقیم با یکدیگر کسب کرده اند محاسبه می گردد.
در حال حاضر ضریب تیمهای قاره های مختلف جهان به این شرح است:
قاره اروپا (ضریب یک)
قاره آمریکای جنوبی (ضریب ۹۹/۰)
قاره آفریقا(ضریب ۹۶/۰)
منطقه آمریکای مرکزی، شمالی و حوزه دریای کارائیب(۹۴/۰)
قاره آسیا (ضریب ۹۳/۰)
قاره اقیانوسیه (ضریب ۹۳/۰)
در حالیکه تیم ها از یک منطقه یکسان به مصاف یکدیگر بروند آنگاه امتیازات هر دو تیم در ضریب یکسان که متعلق به همان قاره است ضرب می شود.
خلاصه
با در نظر گرفتن مواردی که قبلا به آن اشاره شد می توان اینگونه نتیجه گیری کرد که امتیازات تیمها با در نظر گرفتن این فاکتورها محاسبه می شود:
امتیازهای کسب شده برای برد، تساوی و شکست، بعلاوه امتیازهای کسب شده به دلیل تعداد گلهای زده، منهای امتیاز منفی بابت گلهای خورده، بعلاوه امتیاز کسب شده به دلیل بازی در زمین حریف، ضربدر ضریب اهمیت بازی، ضربدر ضریب قدرت محلی.
چندمثال
فرض می کنیم که سه تیم با قدرتهای متفاوت در یک زمین بیطرف در یک تورنمنت سه جانبه شرکت کرده اند. برای اینکه محاسبه ساده بشود امتیاز اضافی بابت بازی در زمین حریف و یا ضریب قدرت محلی لحاظ نخواهد شد. پیش از آغاز این تورنمنت تیمهای شرکت کننده در رده بندی فیفا دارای این امتیازات بودند:
تیم الف: ۶۳۰ امتیاز
تیم ب: ۵۰۰ امتیاز
تیم ج: ۴۸۰ امتیاز
با توجه به این امتیازات کاملا مشخص است که تیم الف بسیار قوی تر از دو تیم دیگر می باشد.فرض می کنیم که دو تیم الف و ب باهم مسابقه بدهند. در صورتی که تیم الف با نتیجه ۳ بر یک به پیروزی برسد آنگاه تیم الف ۴/۱۷ امتیاز بابت پیروزی۴،/۵ امتیاز بابت گل زده و ۸/۱ امتیاز منفی بابت گلهای خورده کسب خواهد کرد که در مجموع ۲۱ امتیاز خواهد شد.در این میان سهم تیم ب از این بازی ۶/۲ امتیاز بابت شکست۶،/۳ امتیاز منفی بابت گل خورده، ۷/۲ امتیاز بابت گل زده و در مجموع ۷/۱ امتیاز خواهد بود.اگر تیم ب با نتیجه ۳ بر یک پیروز شود آنگاه سهم تیم الف از این نتیجه ۶/۲ امتیاز منفی بابت شکست، ۳/۲ امتیاز بابت گل زده، ۱/۴ امتیاز منفی بابت گل خورده و در مجموع صفر امتیاز خواهد بود. در اینجا باید توجه شود که اگر مجموع امتیازات یک تیم، منفی بشود آنگاه صفر امتیاز لحاظ خواهد شد. اما سهم تیم ب از این دیدار ۶/۲۲ امتیاز بابت برد، ۶/۱ امتیاز منفی بابت گل خورده، ۲/۶ امتیاز بابت گلهای زده و در مجموع ۲/۲۷ امتیاز خواهد بود.اما اگر هر دو تیم با نتیجه ۲ بر ۲ مساوی کنند آنگاه تیم الف ۴/۷ امتیاز بابت برد، ۱/۴ امتیاز بابت گل زده، ۱/۳ امتیاز منفی بابت گل خورده و در مجموع ۴/۸ امتیاز کسب خواهد کرد. از این بازی سهم تیم ب ۶/۱۲ امتیاز بابت تساوی، ۷/۲ امتیاز منفی بابت گلهای خورده، ۷/۴ امتیاز بابت گلهای زده و در مجموع ۶/۱۴ امتیاز خواهد بود. در صورتی که اختلاف سطح میان دو تیم کمتر باشد آنگاه اختلاف میان امتیازات نهایی کمتر خواهد بود. همچنین اگر این بازی در یکی از زمین تیم ها برگزار می شد آنگاه تیم میهمان ۳ امتیاز بیشتر دریافت می کرد.همچنین در صورت رسمی بودن این دیدارها مجموع امتیازات در ضریب اهمیت بازی و قدرت محلی ضرب می گردید.
فاکتورهای موثر دیگر
برای اینکه جدول رده بندی فیفا دقیق تر بشود دو فاکتور دیگر نیز در محاسبه لحاظ می گردد:
-تعداد مسابقاتی که یک تیم در یک مقطع زمانی مشخص انجام می دهد
-اهمیت نتایج کسب شده در دیدارهای سالهای قبل
تعداد بازیهای انجام شده
در طول هر سال تنها تعداد مشخصی از بازیهای تیم ها در محاسبه تیم ها لحاظ می شود، به همین دلیل تیم هایی که بازیهای بیشتری انجام می دهند نسبت به تیم هایی که کمتر بازی می کنند ارجحیت ندارند. به عبارتی دیگر تنها ۷ نتیجه برتر هر تیم در هر سال محاسبه می گردد و متوسط نتایج کسب شده در سایر بازیهای تیم ها (از بازی هفتم به بعد) محاسبه خواهد شد.
نتایج قبلی
با آنکه رده بندی فیفا نشان دهنده شرایط یک تیم فوتبال در ۱۲ ماه اخیر می باشد اما در این رده بندی تا حدودی به نتایج گذشته نیز توجه می شود. البته با سپری شدن هر سال نتایج کسب شده در آن سال از اهمیت کمتری برخوردار می شود و پس از ۸ سال نتایج از رده بندی به کلی حذف می گردد.