حمام گلزار رشت از شکوه اساطیری تا سردر ثبت شده

حرف تازه – مهری شیرمحمدی در گزارشی با عنوان « حمام گلزار رشت از شکوه اساطیری تا سردر ثبت شده » در شبستان نوشت:

پنجره‌های چوبی روبه کوچه چهارطاق باز و قطیفه و حوله‌های حمام بر روی آن آویزان است و جوانکی که بی‌بقچه و تاس حمام، به طرف در چوبی و باز حمام پیرسرا می‌رود. سردر زیبای حمام که با کاشی‌های منقش به شاهان اساطیری و تاریخی ایران و آیات «وان یکاد الذین کفروا لیزلقونک بابصارهم لما سمعوالذکر و یقولون‌انه لمجنون و ما هوالاذکر للعالمین» مزین است و بلندای طاق هلالی سردرب که طرفین آن را شبکه‌های چوبی فراگرفته است.

اینگونه تصویر سیاه سفیدی از آخرین روزهایی که حمام گلزار رشت رونق داشت، در کتاب «از آستارا تا استرباد» منوچهر ستوده، به یادگار مانده است. شاید چندسال بعد از تصویربرداری ستوده بود که با بخشنامه کشوری مبنی بر بستن خزینه حمام‌های عمومی و رعایت بهداشت، اولین کلنگ‌ها به جان حمام گلزار افتاد و بخشی از حمام تبدیل به حمام نمره شد و با تغییر نوع سوخت گلخن حمام، بخش «کُنده انداز» حمام نیز به بخش مسکونی تغییر کاربری یافت.

در گذشته‌های نه چندان دور، مهمترین شاخصه محلات وجود یک یا چند باب حمام عمومی بود. بر اساس سفرنامه میرزا ابراهیم، در حوالی سالهای ۱۲۷۶ ه. قمری، رشت ۱۷حمام عمومی داشت. تعداد این حمام‌ها در گزارش‌های رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت (در اوایل قرن بیستم) ۳۵ باب حمام بود. امروز تنها چند باب حمام از رشت قدیم باقی مانده است که با وجود ثبت در فهرست آثار ملی وضعیت خوبی ندارد.

حمام گلزار در محله پیرسرای رشت، اگرچه تنها سردر زیبای آن ثبت ملی شده، ولی باز هم می‌تواند با مرمت و تغییر کاربری جدید، احیا شود. مهمترین شاخصه میراثی این حمام کاشی کاری زیبای سردرب، بالای طاق و طرفین درب ورودی و همچنین کاشی‌های منقش در ترازه سربینه است که به دلیل ریزش سقف از دید عموم پوشیده مانده است. سردرب زیر طاق، تصویر احمد شاه قاجار، نوجوانی که در ۱۲ سالگی حکومت ایران را به دست گرفت، دیده می‌شود. بالای تصویر احمد شاه، آیه وان یکاد با کاشی‌های آبی نقش بسته و در گوشه نام کاشی کار با این جمله دیده می‌شود: «عمل مشهدی محمد ولی حاج یوسف کاشی ساز».

به استناد کتیبه، حمام در سال ۱۳۳۴ه. ق ساخته شده است. بانیان ساخت این حمام، چهار نفر به نام‌های احمد، باقر، حسن و عبدالله هستند و معمار بنا تقی و کاشی کار نیز محمدپور یوسف بوده است. سال ساخت این بنا با ذکر ابیاتی در کتیبه بدین صورت آمده است: «هزار و سیصد و سی و چهار از هجرت/ گذشته بود که شد اختتام این حمام به اشتراک سه بحر سخا سه صاحب فضل/ سه کنز وجود سه‌کان هنر سه نیکو نام یکی زدود ه ی احمد و یکی زدوده حیدر/ که باقراست ورا نام باقری فرجام دوفخرحاجی یکی بد حسن یک عبدالله/که هردو زبده‌ی عصرند وشهره‌ی ایام اگرسوال نمایی زنام معمارش/ شدی به دست تقی ختم این خجسته مقام ز وضع کاشی حمام اگر زمن خواهی/تمام کرد. محمد پوریوسف در طرفین سکوی درب ورودی حمام تصویر دو سرباز با لباس‌های دوره قاجار و تفنگ به‌دست و سه تفنگ ایستاده، کاشی کاری کرده است.

در ستون‌های اصلی درب ورودی، در یک طرف تصاویر؛ کیومرث، اولین پادشاه پیشدادی اساطیری دیده می‌شود. پس از آن به ترتیب سلسله پیشدادیان و کیانیان با ذکر نام و تصویر هر پادشاه کاشی کاری شده است؛ سیامک پسر کیومرث، هوشنگ، طهمورث دیوبند، جمشید وسعت دهنده زمین و قدرتمندترین پادشاه اساطیری، ضحاک ماردوش، فریدون دربند کشنده ضحاک. ایرج پسر فریدون و کاشی نهم احتمالا تصویر سلم، دیگر پسر فریدون مزین شده است.

در ردیف دوم تصویر؛ تور پسر دیگر فریدون که در شاهنامه فردوسی حکومت ترکستان را داشت، سپس به ترتیب منوچهر، فرزند ایرج، نوذر، کاشی شماره ۱۳ افراسیاب کسی که آب را بر ایرانشهر بست و رستم به نبرد با وی رفت، سپس تصویر زاب، گرشاسپ و کیقباد دیده می‌شود. تصویر آخرین کاشی نیز کاملا مخدوش بوده و نمی‌توان فهمید تصویر کدام پادشاه است.»

سال ۱۳۹۱، هنوز سقف حمام سالم بود و با اخطار شهرداری مبنی بر رفع خطر از عابران، بخشی از سقف رو به شارع عمومی برچیده شد. تا سال ۱۳۹۴، روند تخریب سقف شدت گرفته و سقف سربینه به‌طور کامل فروریخت.

حمیدرضا سلیمی سرقفل دار این حمام با بزرگواری اجازه می‌دهد از ملک پدری‌اش «نادعلی سلیمی» بازدید کنم. سقف سربینه حمام به طور کامل از بین رفته است و در این بخش می‌توان گنبدهای داخلی بنا را دید که مانند بسیاری از بناهای قدیمی، از رشد انجیرهای تنومند بر خشت و ساروج در امان نمانده است و کاشیکاری‌های زیبا از مناظر طبیعی که زیر آوار و رشد گیاهان هرز به زحمت دیده می‌شود.

وی درباره مالکیت گذشته این حمام می‌گوید: آنچه از تاریخچه حمام به دست ما رسیده، سند مالکیت حمام به سال ۱۳۱۴ خورشیدی دریافت شده است. ممکن است حمام قبل از آن ساخته شده باشد.

وی به استناد نظر کارشناسانی که متن کتیبه را بررسی کرده‌اند و تصویر احمد شاه قاجار موجود بر سردر، توضیح می‌دهد: یکی از اقدامات خاندان قاجار حتی بعد از فروپاشی، ساخت بناهایی به‌نام این سلسله است. گویا همسر یکی از دختران خانواده قاجار که مادری با این خاندان وصلت داشته، این حمام را ساخته و با کاشی‌های منقش به شاهان ایرانی و احمد شاه قاجار به نوعی خواسته به خاندان همسرش ادای احترام کند.

حمیدرضا سلیمی به واگذاری حمام در سالهای ۱۳۲۲ و بعد از آن اشاره کرده و ادامه می‌دهد: سال ۱۳۲۲ مالکیت ۶دانگ خرد شده و به سه نفر غیر واگذار می‌شود. یکی از ایشان، بخشی از سهم خود را وقف می‌کنند. سال ۱۳۳۳ فردی به نام «کبلا شیخ» حمام را می‌گیرد و باز حمام بین ورثه‌های مختلف دست به دست می‌شود. سال ۱۳۵۸، بخشی از سرقفل را پدرم که اصفهانی بود گرفت. اکنون بنده یکی از مالکان مشاع از کل ملک هستم که ۶دانگ سرقفل و حق کسب و پیشه را نیز دارم.

اگرچه تنها سردرب این بنا ثبت شده است، ولی سلیمی از عملکرد اداره کل میراث فرهنگی گیلان انتقاد دارد و می‌گوید: میراث فرهنگی بدون رضایت مالکین اقدام به ثبت کرده و مالکین برای فروش و یا نوسازی مشکل دارند. میراث فرهنگی به عنوان متولی بناهای تاریخی اگر بنایی را ثبت می‌کند، باید بودجه‌ای برای احیا و مرمت و یا تغییر کاربری بنا تخصیص دهد.

سلیمی با اشاره به تخریب سقف می‌افزاید: سقف سربینه تا سال ۱۳۹۱ هم سالم بود و بعد از سال ۱۳۹۴، برای مرمت آن اقدامی نشد تا سال ۱۳۹۷ که بخش عمده آن تخریب و قسمتی هم به صورت آوار در حال تخریب در شارع عام بود که به حکم شهرداری برای رفع خطر از عابران تخریب شد و متاسفانه میراث فرهنگی هم به عنوان متولی بناهای میراثی اقدامی برای مرمت نکرد.

وی با اشاره به چهار باب دکانی که در بخش نمره حمام بعدها ایجاد شده است، ادامه می‌دهد: ۱۰ خانواده از این ملک امرار و معاش می‌کردند که اکنون در بلاتکلیفی به سر می‌برند بدون اینکه بتوانند از آن سودی ببرند.

حمیدرضا سلیمی ادامه می‌دهد: هدف بنده به عنوان سرقفل دار حمام گلزار، مرمت و تغییر کاربری حمام به گونه‌ای است که توجیه اقتصادی داشته باشد. مثلا راه اندازی دوباره حمام به شکل مدرن که شامل بخش‌های آبدرمانی و ماساژ درمانی و… باشد و یا تبدیل آن به سفره خانه سنتی و بازارچه صنایع دستی. ولی احیا و مرمت این بنا هزینه بر است و نهادهای متولی نظیر میراث فرهنگی باید برای بنایی که آن را ثبت کرده و محدودیت‌هایی برای مالکین قایل شده اند، بودجه اختصاص دهد.

معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان درباره این حمام تاریخی می‌گوید: تنها بخش سردر که کاشی کاری‌های ارزنده دارد، در تاریخ ۱۱/۷/۱۳۸۳ به شماره ۱۱۱۵۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

ولی جهانی با اشاره به تعداد زیاد بناهای میراثی در گیلان و بودجه ناکافی این سازمان برای احیا و مرمت، می‌افزاید: کاشیکاری سردرب این حمام سال گذشته با اعتبارات میراث فرهنگی مرمت شده است و میراث فرهنگی برای تغییر کاربری بناهای میراثی که توجیه اقتصادی داشته باشد، تسهیلات بانکی در نظر می‌گیرد.