حمام‌های تاریخی رشت، قربانیان بی‎توجهی به میراث فرهنگی و گردشگری ایران

حرف تازه – آیا سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان هایی چون کاشان یا کرمان از حقوق و شرایط بسیار متفاوت و برتری نسبت به استان گیلان برخوردار هستند که توانسته اند حمام فین یا حمام گنجعلی خان را به یکی از قطب های گردشگری خود تبدیل کنند؟

به گزارش حرف تازه به نقل از دیار میرزا، شهر باران‌های شورانگیز نقره‎ای، لباس های سنتی صد رنگ و خوراک های خلاق است. شاید اینها تمام ویژگی هایی باشد که در اولین نگاه به رشت و تاریخش به ذهن متبادر می شود. دور از انتظار نیست تصاویری که رسانه ها و سیاستگذاری های حکومتی مسئولان از این شهر ساخته اند موجب شده باشد که آنچه برای یک گردشگر معمولی به هنگام بازدید از رشت در اولویت قرار بگیرد٬ خوراک های گیلانی باشد نه دیدن ابنیه تاریخی و به ویژه چند حمام قدیمی باقیمانده در رشت. سؤال اینجاست که ابنیه قدیمی گیلان و به ویژه شهر رشت به عنوان همواره-مرکز- استان چه جایگاهی در وجهه ملی و جهانی این شهر دارند؟ از خانه و مزار میرزا کوچک خان، خانه های تاریخی میرزا رفیع و قدیری و عمارت پست و کلاه فرنگی که بگذریم آیا چیزی به نام «حمام»نمی تواند واجد شرایط قرار گرفتن در مقوله سایت های گردشگری شهر رشت و منبع کسب درآمد باشد؟

با توجه به تخریب خانه تاریخی شبان در محله چله خان رشت که به تازگی آتش انتقادها به نهادهای مسئول را دوباره شعله ور کرده است، دغدغه این گزارش از چشم افتادن دوباره و چندباره یکی دیگر از مقولات فرهنگی و گردشگری مهم ایران زمین یعنی حمام‌ها است که غفلت از ظرفیت های گردشگری آن به ویژه برای گردشگران خارجی زمینه پیشگیری از مسکوت ماندن طولانی مدت پرونده حمام ها را رقم زد.

از تعداد حمام‌های تاریخی رشت، روایت های مختلفی وجود دارد. برخی مانند میرزا ابراهیم در سفرنامه اش به سال ۱۲۷۶ هجری قمری تعداد آن را ۱۷ اعلام کرده بود و برخی دیگر مانند رابینو در سال ۱۳۳۱ هجری قمری، ۳۵ باب حمام در رشت شناسایی کرده بود. اما صرف نظر از این اعداد و ارقام که نتیجه ای جز تأسف به سبب انگشت شمار بودنشان در حال حاضر ندارد، آنچه امروز در رشت به عنوان حمام تاریخی شناخته می شود تنها به ۳ عدد تقلیل یافته است؛ البته با این توضیح که تنها یکی از آنها با نام حمام تاریخی حاجی در فهرست سایت های گردشگری رشت معرفی شده است.

حمام حاجی، نگین فراموش شده ساغری سازان

محله ساغری سازان به عنوان یکی از محله های قدیمی امروز و منطقه مرفه نشین رشت در روزگاران گذشته، امانت دار یک گوهر با ارزش از دوران قاجار است. حمام تاریخی حاجی روزی مورد استفاده مردان و زنان قاجاری بوده اما حالا مثل هر بنای دیگری در حاشیه خیابان باریک این محله از چشم رهگذران افتاده است. این حمام که به طور دقیق‌تر در خیابان شهید مطهری، گذر بادی الله، نبش کوچه تحویلی واقع است، در تاریخ ۱۱ مهر ۱۳۸۳ با شماره ثبت ۱۱۱۴۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ملک شخصی است و گفته شده است مالکش خانم دکتر حج فروش است که علاوه بر پزشکی در زمینه نقاشی هم تبحر دارند و بنابراین به حفاظت از هنر و تاریخ علاقه مند هستند؛ با این حال وضعیت این بنای تاریخی مهم وخیم است.

حمام حاجی که نام های کمتر شناخته شده ای مانند حاجی محمد، حاج محمد جعفر و حمام حج فروش نیز دارد با مساحت ۲۰۲۰ متر مربع دارای دو ورودی اصلی است؛ یکی از ضلع جنوبی مشرف به خیابان ساغری سازان و دیگری در ضلع شرقی در کوچه تحویلی. البته در گذشته ورودی دیگری مخصوص بانوان در امتداد کوچه تحویلی نیز وجود داشت که در حال حاضر نه تنها بسته است بلکه تخریب شده است.

به گفته محمدتقی پوراحمدجکتاجی، نویسنده و پژوهشگر گیلانی باور عمومی این است که رشت با هنر کاشی کاری غریبه بوده است، اما سر در این حمام حکایت دیگری دارد؛ بنا بر آنچه در کاشی کاری های زیبای بالای در این حمام آمده است، سال ساخت به ۱۳۰۸ هجری قمری بر می گردد و نقش شاهنامه ای جنگ رستم و دیو سپید، اثر برجسته استاد یوسف بنا است. در حاشیه این در نیز می توان آثاری از کاشی کاری های زیبای گذشته را مشاهده کرد که به شدت در معرض نابودی و فراموشی هستند. درحال حاضر مرد سیگار فروشی جلوی درب آن می نشیند و اگر برای ورود به این مخروبه مهجور، سنگ جلوی پایتان نیندازد می توانید شاهد وسایل شخصی از قبیل آینه، موتور سیکلت، میز و همچنین تیر و تخته و مصالح ساختمانی دیگری باشید که برای کسانی است که یا ادعای مالکیت این حمام را دارند یا در مقوله همان ترددهایمشکوکی قرار می گیرند که به تازگی یکی از اعضای کمیسیون فرهنگی شورای اسلامی شهر از آن گلایه مند بود.

جای تأسف است که با وجود مرمت های گذرا و مقطعی و نه چندان کارشناسانه میراث فرهنگی در مورد این حمام، این اقدامات را تنها می توان تلاش هایی جزئی و تا اندازه ای مذبوحانه به عنوان رفع تکلیفی های متظاهرانه از سوی این نهاد مسئول و در راستای حفاظت از این بنا دانست.

حمام گلزار، گوهر دردسر ساز محله پیرسرا

محله پیرسرا یکی دیگر از محلات قدیمی رشت است که روزی روزگاری صاحب حمام یا حمام هاییبوده است. حمام گلزار یکی از پرحاشیه ترین حمام های تاریخی رشت است که در این محله، کنار فروشگاه صابری به شماره پلاک ۶ و در نزدیکی خیابان سردار جنگل (سام) واقع شده است. وضعیت کلنگی آن، احتمال ریخته شدن هر لحظه آن و درگیری های حقوقی و قضایی وارثان، مالکان و میراث فرهنگی بر سر این حمام، از یک سو حکایت از اهمیت این بنا دارد و از سوی دیگر مصداق سوء مدیریت و عدم نظارت بر سیاست های پس از ثبت آثار در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است. این حمام چنانکه ابیات بالای سر در آن گویا هستند در سال ۱۳۳۱ هجری قمری یعنی بیشاز ۱۰۰ سال گذشته توسط مشهدی محمد، فرزند حاج یوسف کاشی ساز (که حمام تاریخی حاجی را ساخته بود) بنا شده است و از ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور، مانند حمام حاجی، ۱۳ سال می گذرد.

از ویژگی‌های مهم این حمام می توان به کاشیکاری های سردر ورودی آن اشاره کرد که متعلق به اواخر دوره قاجار و سلطنت احمد شاه نوجوان است. درحالی که چندین سال از هشدارهای پی در پی رسانه ها و مردم در مورد ضرورت مرمت این بنای تاریخی مهم می گذرد، همچنان شاهد کشمکش های قضایی بر سر وقف، فروش یا تصمیم گیری نهایی در مورد تخریب یا مرمت این حمام هستیم.

یکی از مغازه داران محل که ۵۰ سال است به صورت خانوادگی در زیر ساختمان این اثر تاریخی فروشگاه عطاری دارند با اظهار گله مندی از بی توجهی میراث فرهنگی به این سرمایه ارزشمند به دیارمیرزا  گفت: در همین شهریور ۹۶، به این حمام که من در کودکی در آن حمام کرده ام و پر از کاشیکاری های زیبا اما مدفون زیر خرابه هاست، چوب حراج زده اند، آنهم تنها به ارزش ۴۰۰ هزار تومان به ازای هر متر. آیا این قیمت شایسته چنین ساختمان مهمی است؟ آیا شما می توانید این روزها یک ملک معمولی به ارزش کمتر از یک میلیون تومان در رشت پیدا کنید که برای این حمام چنین بهای نازلی تعیین شده است؟ او همچنین یکی از دلایل به طول انجامیدن پرونده بازسازی این حمام را به شایعه مشخص نبودن مالک این بنا مرتبط دانست و گفت: می گویند مالک این حمام مشخص نیست اما بارها و بارها در مصاحبه هایی که انجام داده ام دیگر مشخص شده است که مالکان این حمام، اداره کل اوقاف، حاج رضا کمایی و سرقفلی آن نزد فردی به نام سلیمی است. با این حال قوه قضاییه حتی در مورد پلمپ شدن یا چوب حراج خوردن این حمام بدون هیچ اطلاعیه ای روی درب ساختمان اطلاع رسانی نکرده است.

حمام حاج آقا بزرگ، حافظ کوچک آبروی میراث رشت

این حمام که در خیابانی به همین نام در محله آفخرای دیروز و خیابان امام خمینی امروز واقع است همچنان به روی مردان محل باز است. از قرار معلوم در روزگار پیشین یک هفته اختصاص به زنان داشت و هفته دیگر مختص مردان بود اما در حال حاضر، درب ورودی بانوان کاملاً بسته است و تنها مردان امکان استحمام در آن دارند. حمام حاج آقا بزرگ که تنها حمام میراثی رشت است با حفظ کاربری به کار خود ادامه می دهد. به گفته مطلعان محلی ۱۲۰ سال قدمت دارد، حاج آقا بزرگ از زمین داران قدیم رشت بوده که این حمام به دستور او ساخته شده است و دالان جانبی این حمام «آقا بزرگ» نام دارد.

از نقش و نگار های این حمام آثار زیاد و چشمگیری به جا نمانده است، اما از قرار معلوم قسمت عمومی مردانه این حمام منقش به نقاشی ها و کاشی هاری های مختلفی از تصاویر حکام وقت بوده است که با از بین رفتن بخش اعظم آنها امروز تنها برخی از این کاشی کاری ها در قسمت مردانه به چشم می خورد. با توجه به عدم اجازه مسئول کنونی این حمام برای ورود و بازدید از قسمت داخلی بنا در مورد نمای بیرونی می توان گفت که با اینکه درب این حمام به عنوان یک گرمابه خصوصی همچنان به روی مردان محل باز است اما از خیل مشتریان قدیمی حمام حاج آقا بزرگ انگشت شمار است و نقش هایی چون گرمابه دار، سرمابه دار، جامه دار، کیسه کش دیگر به فراموشی سپرده شده اند. شاید بتوان دلیل پابرجایی این حمام را در مقایسه با دو حمام دیگر علاوه بر پیگیری بیشتر مالکان، به استحکام بنا مرتبط دانست. به گفته قدیمی های محل، زلزله سال ۶۷ گیلان نیز نتوانست خلیل به ساختمان این حمام وارد کند. با این حال، وضعیت این بنای دوهزار متر مربعی نیز چندان مساعد نیست. فرسودگی پی و ترک های عمیق دیوارهای ضلع جنوبی همه حکایت از این دارند که میراث فرهنگی باید هرچه سریعتر دخل و تصرف خود را در مورد این بنا آغاز کند.

پرونده نابودی حمام های تاریخی رشت همچنان باز است
حمام ها یکی از مقولات مهم تاریخی و فرهنگی کشور ما هستند که نباید بدیهی انگاشته شوند. آنها بازتاب شگفت انگیزی از رسوم تاریخی و حتی مناسبات اجتماعی شهروندان در قرون گذشته هستند. قرارگیری حمام در مرکز شهر این مزیت را برخلاف کاروانسراها ایجاد می کند که هم امکان حراست و حفاظت بیشتری را فراهم می کند و نیز مسیر هموارتری برای جذب گردشگر به حساب می آید. با توجه به اینکه حمام ها برخلاف مساجد یا خانه ها به ایام کهن و سلطه سنت و کاستی امکانات شهری تعلق دارند می توانند جاذبه ای دو چندان در برابر چشمان گردشگران به ویژه غیر ایرانی و غیر شرقی به تصویر بکشند؛ کسانی که حاضر هستند زحمت کیلومترها سفر را با اشتیاق به جان بخرند تا با فرهنگ ایران و آداب و رسوم کهن ما آشنا شوند.

با این حال، عدم رسیدگی به وضعیت حمام های به جا مانده از قرن گذشته در شهر رشت، امروز به جایی رسیده است که با از دست رفتن زمان طلایی حفاظت از آنها هر لحظه غفلت از مرمت اساسی این ابنیه، نابودی هرچه سریع تر یکی دیگر از مقولات مهم گردشگری استان را رقم خواهد زد. در گزارش ها و تفاسیر مختلف آمده است که مشکل اصلی در حفاظت از بناهای تاریخی وجود مالکان خصوصی است. مشکلی که در مورد تخریب خانه شبان، دلیل اصلی را مخالفت مالک با ثبت ملی این خانه بیان کرده بودند. همچنین برخی دلیل دیگر عدم رسیدگی به این حمام ها را از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، غایب بودن مالک اصلی و سرقفل دار می دانند و یا دست به دست شدن حمام بین چندین ورثه سرقفلی دار و مالک.

اما شاید بهتر باشد این سؤال را بپرسیم که آیا مگر چنین مشکلاتی، با فرض صحت داشتن، تنها محدود به استان گیلان و شهر رشت می شوند؟ آیا سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان هایی چون کاشان یا کرمان از حقوق و شرایط بسیار متفاوت و برتری نسبت به استان گیلان برخوردار هستند که توانسته اند حمام فین یا حمام گنجعلی خان را به یکی از قطب های گردشگری خود تبدیل کنند؟ با توجه به اقبال مناسبی که در شرایط و دولت کنونی نسبت به ظرفیت های گردشگری ایران وجود دارد و با در نظر داشتن این نکته که شهر رشت می تواند علاوه بر لباس محلی، خوراک و آب و هوا در عرصه تاریخ، معماری و ابنیه تاریخی در چشم گردشگران بدرخشد و به هویت سازی خود و ایران کمک کند، بار دیگر لازم است این امید را داشته باشیم که با تدابیر مسئولان، این سه حمام به جا مانده در رشت از حافظه تاریخی و فرهنگی مردم ایران و جهان محو نشود. پیش از هرچیز لازمه این کار، درک اهمیت این امر و قرار گرفتن حفظ و مرمت واقعی آثار در اولویت های شهری مقامات استان است.