ثبت ملی کارخانه چای قوام السلطنه پس از تبدیل شدن به ویرانه/ فروش دستگاه های چای خردکنی به‌عنوان آهن قراضه
حرف تازه – مهری شیرمحمدی در گزارشی نوشت: دهم تیرماه سال ۱۳۹۶ بود که گزارشی با عنوان «رو سیاهی بر بزرگترین کارخانه چای لاهیجان؛ کسی به‌فکر کارخانه چای قوام السلطنه نیست» منتشر شد که وضعیت نامناسب کارخانه چای «قوام السلطنه» در لاهیجان را نشان می‌داد. بزرگترین کارخانه چای شمال کشور در دهه ۲۰ توسط نخست وزیر وقت ایران قوام السلطنه در روستای بازکیاگوراب لاهیجان راه‌اندازی شد و این مجموعه به استناد کتاب «هفت سفرنامه شمال» تا سال ۱۳۲۲ صد عمله داشت و قوام برای کارگران خود علاوه بر مجموعه مسکونی، یک باب حمام، مدرسه و بیمارستانی در همان نزدیکی بنا کرده بود.
این کارخانه بعد از انقلاب توسط بنیاد مستضعفان مصادره شد و پس از چند سالی فعالیت متاسفانه تعطیل گردید و حالا کارخانه «چای نو» تبدیل به ویرانه‌ای شده است.
اخیرا معاون میراث فرهنگی و گردشگری گیلان تصویری از کتاب میراث صنعتی گیلان را در اینستاگرام خود منتشر کرد که نویدی برای حفظ میراث‌های صنعتی گیلان از جمله کارخانه چای قوام است.
ولی جهانی در گفت وگو با خبرنگار شبستان ضمن توضیح در مورد بناهای صنعتی ثبت شده در گیلان گفت: پرونده ثبتی کارخانه چای قوام السلطنه برای ثبت در شورای ملی ارسال شده و این شورا با ثبت این بنا موافقت کرده است.
وی تصریح کرد: به‌زودی شماره‌ی ثبت این میراث صنعتی گیلان به استان ابلاغ می‌شود و طبق قانون پس از ثبت کارخانه، مالک اجازه تخریب بنا را نخواهد داشت.
احمد قوام (۱۲۵۲-۱۳۳۴) ملقب به «قوام السلطنه» سیاستمدار ایرانی پایان دوره قاجار و روزگار پهلوی بود که پنج بار نخست وزیر ایران شد. ۲ بار در دوره قاجار و سه بار در زمان پهلوی دوم.
قوام در ۲۴ مهر ۱۳۰۲ متهم به قتل رضاخان شد و ۳۰مهر همان سال به اروپا تبعید گردید. پس از تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی، وی با کسب اجازه به ایران بازگشت و در لاهیجان به کشاورزی، برنجکاری و چایکاری مشغول شد. با وقایع شهریور ۱۳۲۰ و با انتقال قدرت به پهلوی دوم، قوام السلطنه دوباره به عرصه سیاست بازگشت.
پس از خلع ید رضاخان از قدرت، چهار نفر روزنامه‌نگار به‌طور ناشناس به شهرهای شمالی کشور سفر می‌کنند. این سفرها در چند نوبت صورت گرفته و در این سفرها دیداری هم با قوام السلطنه در محل کارحانه چای نو صورت می‌گیرد، در یادداشت‌های این روزنامه‌نگاران رگه‌هایی از وضعیت کارخانه چای قوام به تصویر کشیده شده است. به‌عنوان نمونه، احمدملکی، مدیرمسئول روزنامه ستاره، در دومین سفر خود به گیلان در۱۳۲۱/۱/۳
خورشیدی در مورد باغ‌های چای لاهیجان و کارخانه قوام السلطنه اینگونه می‌نویسد: «لاهیجان در حدود ۲۰هزار نفر جمعیت دارد و دارای کارخانه‌های چای خشک‌کنی است که مهم‌تر آن متعلق به آقای قوام السلطنه است و روزانه صد نفر عمله در آنجا مشغول کار هستند و باغات چای و کارخانه چای خشک کنی و ساختمان بناهای زیبا برای کارگران و دهقانان شده در خور ستایش است و کمک موثری در عمران و آبادانی این نقطه گردیده است.» (ص:۲۳)
در سفر دیگری در ۱۳۲۲/۱/۶ قوام السلطنه برای صرف نهار از ایشان دعوت می‌کند:«در میهمان‌خانه ایران رشت تلفنی به یکی از دوستان ما رسید که آقای قوام السلطنه به‌وسیله پیشکار خود آقای چهاردهی خواهش کرده‌اند که هنگام حرکت از رشت به سوی لاهیجان ناهار را میهمان ایشان باشیم. روز جمعه ششم فروردین ۱۳۲۲ که باران مفصلی می بارید… .» (ص۶۷) سپس از مذاکرات خود با آقای قوام السلطنه در لاهیجان می‌نویسد.
محسن شاملو سردبیر روزنامه ستاره، نیز در مورد کارخانه قوام السلطنه در سفر نوروز ۱۳۲۵ اینگونه می‌نویسد:«شخص قوام السلطنه که بزرگترین باغ چای و ماشین چای خوردکنی را در آن شهر دارا هستند..» (ص۲۲۷) « امسال در اثر ندادن بهره مالکانه و فعالیت مالکین برای گرفتن حق خود… امر آبیاری دچار اشکال گردیده است. … آقای قوام برای رفع این اشکال دستور داده‌اند که هزار تن ژاندرم به رشت اعزام گردد که تحت نظر ژاندارمری با آبیاری رشت همکاری کرده و مانند سنوات قبل آب را بین املاک تقسیم نمایند. من از شخص آقای قوام که مظهر زراعت و سیاست می‌باشد… انتظار دارم که توجه کاملی به این موضوع نماید با این وضع… کشت و زرع در گیلان و مازنداران موقوف و جان عده‌ای شماری زارع در خطر نیستی بیفتد.» (صص۲۲۹ و ۲۳۰)
اما سرنوشت کارخانه «چای نو»- که میراث قوام السلطنه بود- همانند چای سیاه شد. بزرگترین کارخانه چای، باغات و مجموعه مسکونی که وی برای کارگران خود ساخته بود، پس از انقلاب ۱۳۵۷ مصادره و در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفت. اکنون پس از بیمارستان شهدای لاهیجان -که اهالی هنوز به‌نام بیمارستان قوام می‌نامند- تابلوی بنیاد مستضعفان در گوشه خیابان اصلی پیداست. با این وجود هنوز اطلاع دقیقی از تاریخ ساخت این کارخانه در دست نیست. و معلوم نیست اسناد و مدارک و مکاتبات قوام السلطنه -که بخشی از تاریخ چای این استان را هویدا می سازد- پس از مصادره کارخانه چه سرنوشتی پیدا کرده است؟
یکی از کارشناسان اداره چای -که نخواست نامش عنوان شود- حتی از سرویس‌های نقره و قاشق چنگال‌های عتیقه‌ای می‌گفت که در بخش پذیرایی کارخانه بود و بعد از مصارده کارخانه به یغما رفته است و در سال‌های اخیر نیز ماشین‌های چای خردکنی به‌عنوان آهن قراضه فروخته شده است.
اولین کارخانه چای ایران، «کارخانه چای کشاورزی» بود که بعدها به نام فجر تغییر نام داد و بعدها این کارخانه دولتی به مالک خصوصی فروخته و در نهایت به ویرانه‌ای تبدیل شد.
دومین کارخانه، «هوخ تیف» بود که توسط یک شرکت آلمانی ساخته شد و بعدها به نام «شهید اسلامی» تغییر نام داد و اکنون با نام «مرکز تحقیقات چای» تغییر کاربری داده است.
گفته می‌شود بزرگترین کارخانه چای ایران را قوام السلطنه در بازکیاگوراب لاهیجان ساخت، کارخانه‌ای چهار طبقه با باغ‌های بزرگ چای و متعلقات مسکونی اطرافش که اداره آن را «عبدالعلی ارض پیما» برعهده داشت.
سید محسن سنجری پژوهشگر تاریخ چای در ایران درباره کارخانه چای قوام السلطنه می‌گوید: خلاف برخی اظهارنظرها مبنی بر اینکه کارخانه قوام سومین کارخانه چای در ایران یا سومین کارخانه بزرگ چای در ایران بوده، بایستی گفت این کارخانه هشتمین کارخانه چایسازی در ایران و سومین کارخانه غیر دولتی و متعلق به بخش خصوصی است، ضمن اینکه کارخانه‌هایی بزرگ‌تر و با ظرفیت بالاتر از این کارخانه وجود داشتند.
بایستی توجه داشت در همان دوره کارگاه‌های تولید چای نیز وجود داشتند که به آنها عنوان «کارخانه» اطلاق نمی‌شد. وی درباره تاریخ ساخت آن می‌گوید: در خصوص تاریخ ساخت کارخانه چایسازی احمد قوام -که با نام کارخانه نو معروف بود- تاکنون اسناد متقنی منتشر نشده است. در کتاب «تاریخ صنایع چایکاری و چایسازی» نوشته «فیض اله ارض پیما»، سال ۱۳۱۹ شمسی به عنوان سال تاسیس این کارخانه ذکر شده است.
جای تردید نیست که مرحوم قوام بخش زیادی از زندگی خود را در لاهیجان گذراند زیرا املاک زیادی در مناطق شمالی داشت. هرگاه قوام السلطنه مغضوب حکومت واقع می‌شد به شمال و لاهیجان می‌آمد و در منزل خود سکونت می‌کرد.
او طی همین دوران سکونت در لاهیجان، فعالیت‌های خیریه زیادی نظیر ساخت مدرسه، درمانگاه، احداث جاده و ساخت منزل برای کارگران باغ چای خود انجام داد. نکته جالب این است که اموال قوام یک بار قبل از انقلاب و یک بار بعد از انقلاب مصادره شد. بار اول در پی واقعه ۳۰تیر ۱۳۳۱ و تصویب قانونی در همین زمینه در ۱۲مرداد همان سال بود. مجموعه املاک قوام السلطنه از جمله کارخانه چای وی مشمول این قانون گردید و سبب رکود کار این کارخانه شد. البته این قانون در خرداد ۱۳۳۳لغو شد و خود قوام نیز در آخر تیر ۱۳۳۴ درگذشت.
سنجری توضیح می‌دهد: چنین به‌نظر می‌آید اگر همان تاریخ ۱۳۱۹ را به عنوان سال تاسیس کارخانه بپذیریم، در این شکی نیست که کارخانه نو پس از شهریور ۱۳۲۰ چند بار اصلاح و تکمیل شده است.
در تصاویر موجود از این کارخانه به وضوح سه ساختمان به هم‌پیوسته از کوچک به بزرگ مشاهده می‌شود و بر اساس سخن بازماندگان آن دوره این ساختمان‌ها در سال‌های بعد به ساختمان اصلی و اولیه اضافه شده است و آخرین ساختمان (بزرگترین بخش) مربوط به سال‌های ۱۳۲۸ و ۱۳۲۹ می‌شود.
سندی در دست است که در سال ۱۳۲۳ برای اجاره یا خرید ماشین چای خشک‌کنی جهت استفاده در این کارخانه تقاضایی به وزارت کشاورزی وقت شده است. سنجری با ذکر نام کارشناسان چای فعال در کارخانه قوام، ابراز می‌دارد: کارشناسان زیادی در این کارخانه چای فعالیت کردند از جمله شادروانان «حسین جهانگیری و علی نیری». اما مهم‌ترین و سرشناس‌ترین کارشناس این کارخانه شادروان «عبدالعلی ارض پیما» بود که از میانه دهه ۲۰ شمسی در آن مشغول به کار شد.
مرحوم ارض پیما از اولین چایسازان ایرانی بود که زیر نظر کارشناسان چینی در کارخانه دولتی لاهیجان تعلیم دید. با توجه به تجارب لازم و توانایی فراوان در تولید چای به‌عنوان کارشناس چایسازی کارخانه قوام السلطنه استخدام شد. وی پس از تشکیل سندیکای کارشناسان چای در سال ۱۳۳۹ تا سال‌ها سمت دبیری این سندیکا را برعهده داشت. پس از انقلاب نیز با اجاره کارخانه از بنیاد مستضعفان چند سالی در کارخانه قوام فعالیت کرد. وی در فروردین سال ۱۳۷۷ درگذشت.
کارخانه( نو قوام) در اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی توسط اشخاص حقیقی از بنیاد اجاره شد و فعالیت کوتاه مدتی داشت و از آن پس به حالت نیمه تعطیل و مخروبه باقی مانده است.
در معدود کشورهای تولیدکننده چای نظیر چین و هند کارخانجات قدیمی و سنتی چای خشک به‌عنوان جاذبه‌های گردشگری تغییر کاربری داده‌اند. کارخانه چای قوام هم به لحاظ عقبه و فردی که موسس آن بود، می‌توانست به‌عنوان یکی از قطب‌های گردشگری چای تبدیل شود در تنها استان کشور که تولید کننده چای است و گردشگرانش تنها به قصد دیدن کوه و جنگلش می‌روند، می‌توانست یک جاذبه بکر باشد.
تیرماه سال ۹۶ نگارنده گزارش مبسوطی از وضعیت کارخانه قوام منتشر کرد. آن زمان مدیر کل وقت میراث فرهنگی گیلان در پاسخ به این سوال که چرا این میراث صنعتی ثبت نمی‌شود، پاسخ داده بود نیازمند مستندات بیشتری است تا معلوم گردد این کارخانه را نخست وزیر وقت ایران بنا کرده است! حالا پس از دو سال ویرانه قوام ثبت ملی شده است.
اگر ناامید نباشیم که نوشدارو پس از مرگ سهراب است، ولی بی‌شک، هنوز اسنادی از مکاتبات قوام السلطنه در انبار و بایگانی بنیاد مستضعفان خاک می‌خورد، اسنادی که بخشی از تاریخ چای این کشور را روایت می‌کند و می توانست میراث قوام را تبدیل به موزه درخور چای کند. این گزارش امید دارد لااقل بتواند باقیمانده اسناد را از خطر نابودی حفظ کند.
ارسال دیدگاه