تاریخچه محله باقرآباد در گفتگو با مرادیان گروسی/ قطاری که از ابتدای سعدی تا بندرپیربازار سوت می کشید

حرف تازه – به گزارش شبستان، مهری شیرمحمدی؛ «علی اکبر مرادیان گروسی» را خیلی ها به عنوان معلم بازنشسته و شاعری می شناسند که شعر نوی گیلکی را بنیان گذاشته است. اما امروز وی در آستانه ۹۳سالگی، تاریخ شفاهی رشت قدیم است. وی با چنان دقت و حافظه ای خاطراتش را مرور می کند که دوست داری به رشت ۹۰سال پیش روی و گام به گام شاهد تغییرات محله ای باشی که استاد در آن رشد کرده و هنوز در آن زندگی می کند.

محله باقرآباد که روزگاری مرکز اسب و ارابه هایی بود که کار حمل و نقل بار و مسافر را به بندر پیربازار برعهده داشت. محله ای که اولین خط راه آهن رشت از آن عبور کرده و از پل بوسار به بندر پیربازار می رسید. محله ای که بیشترین ساکنان آن را مهاجرانی تشکیل می داد که بار خدمات جانبی بازار بزرگ رشت را بر دوش می کشید. منطقه ای در عین حال محروم که شهرداری برای کودکان یتیم اداره موزیک ساخته بود و به آنها آموزش می داد.

عصر پنجشنبه ۸ آبان ۱۳۹۹، در محله بوسار، کوی مرادیان، مهمانش بودم. در حالی که روایتی را از پیامبر نقل می کرد که «سلونی قبل ان تفقدونی.» آنچه که من از باقرآباد به یاد دارم، مال ۹۰سال پیش است که من در این محله زندگی کرده و تا امروز شاهد بودم. همه از اینجا رفتند من در محله خودم ماندم تا اکنون که در آستانه ۹۳سالگی هستم.

پدر من از «گروس» کردستان به گیلان آمد و مادرم اهل همدان بود. کردستان «اردلان» با کردستان گروس فرق دارد. کردستان اردلان اهل سنت هستند و گروس شیعه هستند. پدر من با برادر و پسرعمویش از گروس به گیلان آمد. آن زمان نهضت جنگل به رهبری «میرزا کوچک» تازه آغاز شده بود و آنها همراه گروه خالو قربان به نهضت جنگل پیوستند. عموی من در جنگ شهید شد و بعد از شکست نهضت، پدرم هم مدتی به روستای «دلیچه» بخش سنگر رفت و پسر عموی پدرم به گرجستان فرار کرد. همانجا ازدواج کرد و بعد از وقایع شهریور ۱۳۲۰ با دو دختر و یک پسرش به گیلان آمد. ولی همسرش که گرجی بود، برنگشت.

مردم گیلان با کردستان اشتراک زبانی دارند و می توان گفت ۴۰درصد واژه های کردی و گیلکی مشترک است و تفاوت واژه ها در لغت های خاص جغرافیایی هر منطقه است، به خاطر همین کردها با گیلک ها خیلی صمیمی هستند. منطقه گروس جای بسیار زیبا و قدیمی ترین منطقه کردستان است. آتشکده «آذرگشسب» آنجاست و منشا «سپیدرود» از گروس است. کوه های بلند با گل و گیاه طبیعی و دارویی فراوان دارد، جنگل و رودخانه، گندم‌زار و حشم فراوان، حتی معدن طلای تکاب نزدیک روستای پدرم است.

– چرا شما از گروس مهاجرت کردید؟

با این مقدمه، خودم از پدرم پرسیدم چرا شما از گروس مهاجرت کردید؟پدرم جواب داد: «ایل جاف» که نزدیک ما بود، مرتب ما را غارت می کرد، بعد قحطی و بیماری پیش آمد. پدرم می گفت تازه جنبش میرزا آغاز شده بود و کردها هم چون اسلحه به‌دست بودند، به میرزا پیوستند. پدرم با «جعفر کنگاوری» و «خالو قربان» وارد گیلان شد. نبود پادشاهی با کفایت در حکومت مرکزی و غارت و ناامنی موجب شده بود هر منطقه برای خودش یک خان و حکمران داشته باشد. بنابراین ناامنی عامل مهاجرت کردها به گیلانی شد که میرزا تلاش داشت استقلالی در منطقه ایجاد کند. ضمن اینکه به دلیل بیماری هایی مثل وبا و طاعون، جمعیت گیلان بسیار کم شده بود و مرزبان نداشت. آن زمان من به دنیا نیامده بودم اما برداری بزرگتر از خودم دارم.

من آذرماه سال ۱۳۰۷ به دنیا آمدم. سال ۱۳۱۴ زمین خانه بوسار را دایی ام برای ما به مبلغ ۱۴ تومان خرید و این طور شد که من از بچگی تاکنون در همین محله زندگی کرده و شاهد تغییرات محله بوده ام. آن زمان تنها ۶ خانوار در این محدوده زندگی می کردند. رشت قدیم چند محله بیشتر نداشت. ساغریسازان، چمارسرا، صندوق عدالت و باقرآباد، سرخ بنده و خط ماشین محله های مهم بودند.

– محدوده محله باقرآباد کجا بود؟

اگر بخواهیم محله باقرآباد را بررسی کنیم، می‌باید از چند جهت وارد شویم. یکی محله بوسار است که انتهای باقرآباد بود، یکی از سمت مسجد حاج صمدخان، یکی از محور خط ماشین و جهت بعدی از سمت زیر کوچه و نفت انبار و حد دیگر باقرآباد سرخ بنده است.

مکان دقیق نفت انبار دقیقا مغازه آقای «خباز» بود. چهارراهی که آقای زعیمیان – کاتوزیان چوب فروشی داشتند. از «زیر کوچه» که داخل می شویم یک دوراهی هست که سمت چپ آن به سمت خط ماشین می رود و سمت راست به سمت نفت انبار و اداره موزیک می رود.

– اداره موزیک هنوز هست؟

بله وقتی از دوراهی زیر کوچه جلوتر می آییم، یک زمین وسیعی است که یک در قدیمی دارد که مکان اداره موزیک شهرداری بود. در واقع دارالایتام بود که شهرداری رشت بچه های یتیم را سرپرستی می کرد و به آن ها موزیک یاد می داد. من با برخی از بچه های اداره موزیک همکلاس بودم، برخی از آنها بعدها دکتر و درجه دار نظامی شدند و از همشاگردی های بسیار خوب، مهربان و باسواد من بودند.

از اداره موزیک می آییم سمت نفت انبار که مال آقای خباز بود. دست راست می رود به سمت صیقلان. از سمت سرخ بنده هم راهی هست که می رود به «پل چراغعلی». یک پل چوبی بود که خراب کردند. ادامه پل چراغعلی، امتداد رودخانه بود که به کارخانه ابریشم کشی می رسید. بعد از نفت انبار، خیابان اصلی باقرآباد بود. اینجا «مرکز ارابه سازی» و خیابان اصلی باقرآباد بود و دو طرف آن اصلا خانه مسکونی نبود.

– مرکز ارابه سازی ها همان گاراژ های فعلی بود که ضایعات جمع می کنند ؟!

مرکز ارابه ها دیوار و حصار نداشت، یک زمین باز بود و مرکز صنعتی باقرآباد همینجا بود. صنایعی همچون ارابه سازی، نجاری، آهنگری، دستگاه بستنی سازی و… .

– خانه های مسکونی باقرآباد کجا بود؟

بیشتر از مسجد حاج صمدخان به بعد مسکونی بود. اکنون یک خانه قدیمی روبروی کوچه مسجد حاج صمد خان هست که سبک معماری آن شبیه خانه های بادکوبه است، مال یک معلم به نام آقای« فرزانه کاری» بود. او حدود ۲۰سال قبل از انقلاب ۱۳۵۷، با خانواده اش از ایران رفت.

از طرف شمال که وارد باقرآباد می شدیم، چند خانه قدیمی به همین سیاق مال چند مهاجر بود. مشابه خانه فرزانه کاری. انتهای خیابان خط ماشین، صد متر جلوتر از پشت کلیسای ارامنه، خانه ای هست که آن هم معماری سبک روسی دارد. سمت چپ پل بوسار هم چند تا خانه به سبک روسی بود که خراب کردند. حاشیه اصلی باقرآباد هم تعدادی خانه بود که خانواده ارابه چی ها ساکن بودند، ارابه هایی که کار آنها حمل شن و ماسه بود. از باقرآباد که خارج می شدیم، چند تا خانه در دو طرف محور بود. از پل بوسار تا خمسه بازار فقط ۶ خانوار ساکن بودند.

طرف راست بوسار به «روبارلات» می رفت. سمت چپ مرکز آجرپزی آقای «کاتوزیان» بود. طرف چپ آجرپزی «اسدالله بیک همدانی» و خانه‌اش هم ابتدای بوسار بود. با چند مغازه که اکنون هم وجود دارد. ۹۰درصد کارگران آجرپزی کارگران مهاجری بودند که با خانواده هایشان همان اطراف کوره ساکن بودند.

«روبارلات» یکی از بدترین محلات حاشیه نشین بود که انواع مسائل و آسیب های اجتماعی در آن موج می زد. اول روبارلات مسکن زنان سیه روز بود. بعد از پل بوسار، باغ گنجه ای بود که بعدا ایستگاه رادیویی شد. روبروی «باغ گنجه ای»، «سیاه باغ» بود که بعدا شد بوستان ملت.

– پس اکثر ساکنان باقرآباد مهاجر بودند؟

اکثرا مهاجران ترک هستند که کارشان صنایع «ارابه سازی» بود. بعد از انقلاب روسیه، ایرانی های مقیم باکو و گنجه اخراج شدند. ۳سری مهاجر به ایران آمد. من با دایی ام زیاد مسافرت می کردم و کاملا یادم هست. گروه گروه آنها را می ریختند توی کشتی و در «بندرپهلوی» پیاده می کردند. سری اول، کسانی بودند که با تمام بار و اسباب و اثاثیه آمده و متمکن بودند. سری دوم پول داشتند. سری سوم هیچی نداشتند.

دسته اول کاسب کار و ملاک بودند امثال پورقسمت، قربانی، بخشی آمدند در شهر مغازه گرفتند. مثلا محمود قربانی صنعت «جوراب بافی» را به رشت آورد. وی، کارگاه جوراب بافی را از بادکوبه به رشت آورد و کارگاه بزرگی در صیقان درست کرد.

دسته دوم پول داشتند و صنعتی بنا کردند، در باقرآباد ساکن و صنعت ارابه سازی راه انداختند.

دسته سوم هیچی نداشتند. یک طبقه زحمتکش که آنها را آوردند در بندرپهلوی ریختند و گفتند مال شما. سازمان اطلاعات آن زمان و شهربانی مسئولیت آنها را پذیرفت و آنها را در جاهای مختلف پخش کرد. مثلا عده زیادی از آنها به کارخانه پارچه بافی چالوس بردند و یا به شهر شاهی بردند که الان می گویند قائمشهر.

دایی من سرپل مغازه داشت، پنج خانوار همان نزدیکی ساکن بودند. یک روز صبح من رفتم دیدم در خانه باز است اما هیچکس نیست. هر پنج خانوار را شبانه از آنجا برده بودند. بچه های آنها و من به مدرسه رودکی شماره ۴ که در زیر کوچه بود، می رفتیم. معلوم نشد آنها را کجا بردند.

– پل بوسار چه شکلی بود؟

پل زیبایی که به آن «مرغانه پورد» می گفتیم و مثل پل خشتی بود. وقتی با دینامیت خرابش می‌کردند، کاملا دیدم. آهن در آن به‌کار نرفته بود ولی به‌جای ساروج، ملات سیمان بود. این پل را روسیه تزاری در سال ۱۹۱۴ ساخته بود و سال ۱۳۲۹ یا ۱۳۳۰ خراب کردند. نزدیک پل ساختمانی بود که قبلا اداره راه بود.

اما آن زمان، اداره خروج از ایران، تقریبا گمرک آن زمان بود. در واقع پل بوسار مرز بود و به رشت که می گویند دروازه اروپا، همینجا بود.

– در مورد اولین خط راه آهن رشت بگویید؟ یادتان هست چه سالی خراب شد؟

سال ۱۳۱۷ راه آهن را خراب کردند، موتورش را هم کندند و بردند موزه نظامی در بندر انزلی. ایستگاه راه آهن هم «بازار روز» فعلی در ابتدای خیابان سعدی بود. بعد از تخریب، زمینش را فردی به نام «نهاوندی» خرید و کارخانه برنجکوبی دایر کرد. نماینده ای هم به نام «پری سایلوف» داشت. من بچه بودم وقتی ترن می آمد، ما به تماشا می رفتیم و ذوق می کردیم. راننده ترن «علی بهرام پور» بود و یک پا نداشت و می گفتند در یک حادثه قطار آسیب است.

– خط آهن بیشتر کالا جابه‌جا می کرد یا مسافر؟

هر دو. آن زمان هر کس می خواست پزشکی بخواند، از همین خط آهن می رفت بندر «پیربازار» سوار کشتی می شد و به «باکو» می رفت. بیشترین بار خط راه آهن، کالاهای تجاری از جمله «ابریشم» و «کنف» گیلان بود که از طریق بندر پیربازار صادر می شد. کارخانه کنف بافی در اداره جهاد فعلی بود. طناب ها و گونی های کنفی تولید شده در این کارخانه را بسته بندی می کردند و با ارابه و ترن حمل می کردند و با کشتی به روسیه می رفت.
بارهای تجاری دیگری هم بود که با شتر حمل می شد و یا چانچوکش ها و ارابه هایی بودند که بار ماهی و میوه را به پیربازار می بردند.

من شنیدم ساختار پای شتر به گونه ای بود که در جلگه نمی توانست حرکت کند و شترهای تجار استان های مرکزی را در «کلشتر» رودبار نگه می داشتند. اینکه شترها را کجا نگه می داشتند، من نمی دانم ولی من با چشم خودم شترها را در همین محدوده می دیدم که بار حمل می کردند. علت اینکه در باقرآباد اسب و ارابه زیاد بود، بخاطر همین حمل کالاهای تجاری بازار به سمت ایستگاه راه آهن بود. مرکز ایستگاه ارابه ها « صیقلان» بود. بعدها که خواستند نمره تاکسی بدهند، هرچند تا درشکه و یا ارابه را جمع می کردند و نمره تاکسی می دادند.

– ریل راه آهن از کدام مسیر عبور می کرد؟

از ایستگاه آن که «بازار روز» فعلی در ابتدای خیابان سعدی باشد، رد می شد و از امتداد خیابان سعدی عبور می کرد. مسیرش خانه «احمدعلی خان امشه ای»، «خانه سردار محیی» که الان نمایندگی ایران ناسیونال هست، رد می شد. کوچه بین ناسیونال هم یک ساختمان مخروبه هست که ملک «نعیمی اکبر» بود. هر سه اینها از سران مشروطه بودند. روبروی خانه امشه ای «آردسازی» بود که هنوز هم هست مال یک نفر روس بود. ساختمان اطلاعات فعلی و شهرداری، مال فردی به نام «تهرانچی» بود که مهندس ماشین بود و گواهینامه رانندگی صادر می کرد. پشت آن ساختمان «فراهانی» بود. بعد، زمین آقای «میخچی»، روبروی ملک آقای «بوداغیان» بود که پرورش خوک داشت. محدوده درمانگاه فعلی فرهنگیان.

راه آهن از پشت خانه عِمرانی و ابوالفضل نامی عبور می کرد و از بغل پل بوسار به سمت خمسه بازار می رفت. از آنجا به پیله ملا، لیلکی رچان، فخب، کماکل ، تخت پل، دراز راشی، رجب آباد و پیربازار. همین مسیر را خط ماشین می گفتند. اما در واقع خط ماشین اصلی، همان روبروی بازار روز و از خیابان مجاور می گذرد.

– صندوق سازها کدام محله بودند؟

راسته صندوق سازها در «سرخ بنده» بود. یک خیابان پیچ در پیچی بود که به رودبارتان می رسید. با ایجاد خیابان تختی و صیقلان به تختی، بخش زیادی از محله سرخبنده از بین رفت. سرخ بنده یک یخچال طبیعی هم داشت. انتهای کوچه اصلانی که روبرویش نانوایی است، یخچال بود. پشت یخچال هم یک گورستان و مرده شورخانه بود که بعدا گورستان را خراب و مسجد ساختند و یخچال بزرگ سرخ بنده با درختان تنومند و کهنسال اطرافش از بین رفت.

– حالا اگر بخواهید رشت ۹۰سال پیش را با اکنون مقایسه کنید، چه حرفی دارید؟

متاسفانه رشت ما را خراب کردند. ۸۰ یا ۹۰سال پیش، شهری از روستایی قابل تشخیص بود. رشتی ها عادت داشتند عصرها لباس شیک بپوشند و با خانواده به گردش در خیابان بروند. می رفتند پارک شهر، باغ سبزه میدان، خیابان شیک. اول خیابان شیک «کافه ژاله» بود که خراب کردند.

اداره موزیک شهرداری رشت، « دسته موزیک» داشت و عصرها در پارک ها و معابر اصلی و به ویژه در میدان شهرداری برای مردم موزیک می نواخت. متاسفانه خیلی از خانه هایی را که هویت این شهر بودند، خراب کردند.

شهردار و مدیریت شهری ما چرا اجازه می دهد این طور معماری گذشته نابود شود. اول خیابان اعلم الهدی بغل سینما نیاگارا که بعدا سینما «سپید رود» شد، چرا باید ساختمان به آن زیبایی را خراب کنند و به جایش آن بنا را بسازند. در کشورهای دیگر برای بافت تاریخی خود ارزش قائل هستند. امیدوارم که برای بافت شهری و حفظ معماری های گذشته، فکر کنند.