بلاتکلیفی محض عمارت سیف رشت

حرف تازه- محمد صالح زاده: از مرکز و قدیمی ترین محدوده شهر رشت (بازار) که به سمت جنوب این شهر قدم می زنیم به میدان حشمت میرسیم ، در بخش فرعی راست میدان حشمت از خیابان امام  به یکی از قدیمی ترین محلات شهر که در منطقه دو شهرداری واقع گردیده خواهیم رسید.

 

محله “چله خانه” یکی از محلات قدیمی شهر رشت محسوب می شود، که در طرح تفصیلی شهر در بافت تاریخی قرار دارد. مسجد (محمد رسول الله(ص))و بقعه (آقا میرنظام الدین)و گورستان قدیمی که زیر آسفالت خیابان افتاد، بخشی از هویت محله‌ای است که به مرکز شهر نزدیک است. اما این تمام هویت “چله خانه”نیست.
محله ای که از ایام قدیم به محل چله نشینی دراویش معروف بوده است ، و به درخت های انارش مشهور بود. که تا همین دو دهه پیش درختان انار در این محله و در حیاط کاربری های مسکونی این محله از شهرمان به وفور یافت میشد.

“ابراهیم حشمت طالقان” پزشک مبارز جنبش جنگل در آن حوالی اعدام و در گورستان چله خانه دفن شد، چله خانه با نام آن مبارز شهید پیوند خورده است. به‌ویژه آنکه بعد از انقلاب، خیابان منتهی به چله خانه به نام (حشمت) نامگذاری شد.
تقریبا سه سالی است که شهرداری رشت در حال ساخت اِلمانی برای مزار دکتر حشمت است. طی اخبار حاصله از رسانه های محلی استان آمده است: که ساخت اِلمان مزار دکتر حشمت پس از سه سال وقفه در اجرا از سوی شهرداری به روزهای پایانی نزدیک میشود. اما از ابتدای گمانه زنی هایی که برای ساخت اِلمان دکتر حشمت از سوی خروجی سایت های شهرداری رشت آمده بود : بنا به طرح ابلاغ شده از سوی اداره میراث فرهنگی گیلان قرار بود؛ همزمان با این طرح ، مرمت عمارت حاجی سیف هم صورت پذیرد که در همان ابتدای عمرشورای پنجم رشت به مدت کوتاهی در بخش هایی از نمای بیرونی در تقاطع خیابان اصلی در این بنای تاریخی تغییراتی صورت گرفت.
اوایل شروع کار شورای پنجم رشت در مدیریت شهری بود که همزمان با شروع ساخت پروژه اِلمان دکتر حشمت ، در این عمارت با گچبری های منحصر بفرد دوران قاجارش اتفاقات مثبتی (رنگ آمیزی ) صورت گرفت و متاسفانه پس از آن مجدد این عمارت با شکوه از عهد قاجار در محله قدیمی “چله خانه” رها شد.
عمارت با شکوه “حاجی سیف” در ابتدای کوچه شهید (عیسی خیراندیش) یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی محله چله خانه است. که هنوز با آن حال کم رمق همچنان با شکوه سرپاست ، ولی رنج سالهای سال بر تن استوار و با شکوهش پیداست. که هر آن میل فروریختنش را در قلبش حس میکند.
تزئینات نمای طبقات این عمارت هربیننده را بعد از یکصد سال به تحسین وا می دارد ، عمارت با شکوهی که درب و پنجره های چوبی اش و درب های بلند و بازشوهایی که به معبر باز می گردد ، گویای تمام هنرمعماران فقید زمان این عمارت را نشان می دهد.

همزمان با آغاز اجرای ساخت اِلمان مزار دکتر حشمت ، گرچه اداره میراث فرهنگی گیلان همانطور که در پاراگرف های بالا گفته شد ، نمای این ساختمان را با رنگ آمیزی صفایی به غبار چندین ساله این عمارت بخشید ، اما دیدن شیشه های شکسته و درب و پنجره های آویزان این عمارت که در حین نابودی همچنان تجلی گر فرهنگ ، هنر و معماری ایام دور این  شهر است ، واقعیتی دردناک است و هرگاه باید انتظار داشت که این عمارت با شکوه به طور کل به سوی نابودی برود. در بخش هایی از سقف این عمارت در قسمت فرعی محله کاملا به وضوح دیده می شود که سقف چوبی اش فروریخته است.

بخشی از دیوار حیاط پشتی عمارت “سیف” فروریخته است و روز به روز به دلیل باز بودن حریم این بنا به راحتی میتوان از دیوار فروریخته بالا رفت ! به همین دلیل ساکنین محله هربار شیئ را به عنوان مانع در قسمتهایی از دیوار آن نهاده اند ، چون شب ها توسط معتادین محل تجمع می شود.
یکی دیگر از صدماتی که این عمارت با شکوه محله چله خانه به خود می بیند و جای انکار نیست ، عاملی که در اکثر بناهای قدیمی رشت و استان گیلان دیده می شود: تجمع معتادین و انبار ضایعات زباله گردها است.

همین امر باعث می شود که تجمع انواع و اقسام ضایعات قابل اشتعال در ساختمانی که بخش اعظم و اصلی آن چوب است و هر آن خطر آتش سوزی در کمین عمارت “حاجی سیف” این عمارت با شکوه ، تاریخی و ارزشمند قاجار در شهر رشت است. اگر در حال حاضر این بنای تاریخی شهر را رسیدگی ننماییم ، بازهم شاهد آتش سوزی دیگری در قلب بناهای ارزشمند خواهیم بود، سرنوشتی که بارها در گیلان به قوع پیوسته است.
اما پرسشی که هر فرد دلسوز به فرهنگ و هنر و معماری گیلان بر میخورد این است که چرا میراث فرهنگی و عوامل مدیریت شهری،  به جای تعمیر سقف و دیوارچینی حیاط به منظور جلوگیری از ورود افراد ، تنها به رنگ آمیزی نمای بیرونی این عمارت چشم دوخته اند؟
این عمارت با شکوه در منطقه دو شهرداری رشت آرام آرام در فراموشی ، روز به روز بر عمرش افزوده می شود و به سوی نابودی پیش می رود! سرنوشت تلخ بناهای استان گیلان بازهم تکرار می شود!
اداره میراث فرهنگی استان گیلان میتوانست فقط به رنگ آمیزی نمای بیرونی عمارت “حاجی سیف” بسنده نکند ، و در قسمت فرعی این عمارت که داخل کوچه باغ نانوا رخ می نماید و محل تجمع زباله های مردم محله است را با ترفندی مدبرانه ، از نابودی این بنا تا حدی جلوگیری به عمل آورده ، تا این بنای با شکوه و تاریخی از عهد قاجار نفسی از هجوم این حجم از بارهای تخریبی طاقت فرسا بکشد!
البته باید دانست که در مسائل بازسازی و مرمت این گونه بناها در مرحله اول پس از مطالعات، بخش مهم و اصلی بنا که در معرض تخریب است ، جلوگیری به عمل می آید!

عمارت “سیف” در شهریور ماه سال ۱۳۸۶ با وجود نارضایتی های مالکین بنا در فهرست آثار ملی ثبت شد و با استناد پرونده در سال ۱۲۸۳ خورشیدی این بنا ساخته شده است.
کارشناسان میراث فرهنگی قدمت بنای حاجی سیف را در دوره پهلوی اول ذکر نموده اند.
طبق تحقیقات نگارنده؛ صاحب نخستین این ملک خانی به نام (حاج محمد سیف) بوده و به همین دلیل به خانه سیف شهرت دارد. در پرونده شناسایی ، کاربری آن خصوصی اعلام شده و در توصیف ویژگی های اثر نوشته شده است:
(عمارت در دو طبقه با بام شیب دار ساخته شده است ، در ساخت آن از آجر و چوب استفاده شده و بیشترین ارتفاع آن هشت متر و ۱۷ متر است ، مهمترین و بیشترین طول نمای بیرونی این ملک عناصر تزئینی آجری ، گچ آهک ، و تزئینات به صورت چوبی است ، همچنین دارای ۲ ورودی است. یکی چوبی با قاب بندی مستطیلی در ضلع شرقی و دیگری دربی چوبی مشابه در ضلع شمالی. سردر آن نیز طاق‌نمای هلالی با تزئینات آجربری دارد )
این بنا در سال ۱۳۸۸ مخروبه و غیر قابل بازسازی ثبت شد که چند بار به صورت های جزئی احیا شد)

طبق بررسی نگارنده ؛ سالها قبل در یکی از رسانه های محلی گیلان آمده است : مالک فعلی ملک حاجی سیف در پرونده املاک شهرداری به نام مهین ترابی ثبت شده است ، اما به گفته هایده امیر افتخار یکی از مالکین، “علی دارابی” این عمارت را از حاجی سیف برای دخترش “مهین دارابی” خریداری کرده است ، وی در این باره به خبرنگار رسانه محلی گیلان توضیح می‌دهد: پدربزرگم ملک را به نام مادرم خرید و خودش در این عمارت زندگی می‌کرد، اما چون مسن بود، بیشتر اوقات به خانه فرزندانش می‌رفت. اوایل انقلاب که املاک اعیان را مصادره می‌کردند، ملک پدربزرگم هم مصادره شد و می‌گفتند چون خانه خالی بوده، نهادهای انقلابی آن را تصاحب کرده‌اند و بعدها در اختیار چند خانواده قرار می‌دهند. پدربزرگم سال‌ها تلاش کرد تا توانست از طریق مراجع قضایی ملکش را پس بگیرد. اما در عمل یک ویرانه به مادرم تحویل داده شد.

امیرافتخار می‌افزاید: اتاق‌های حیاط و بخش سرایداری به‌طور کامل تخریب شده بود و به‌خاطر دخل و تصرفاتی که در داخل بنا صورت گرفته بود، بنا از اصالت افتاد.
وی اطلاع زیادی از شکوه گذشته بنا ندارد و می‌گوید: آنگونه که از پدربزرگم شنیدم، معماران این عمارت روس‌ها بودند و داخل عمارت هم شومینه‌های دیواری داشت. اما بعد از تصرف، در عمارت دخل و تصرف زیادی صورت گرفت و ما هم عکسی از گذشته آن نداشتیم که به مراجع قضایی ثابت کنیم در بنا مداخلاتی صورت گرفته است.

امیرافتخار با بیان اینکه چهار نفر از وراث مرحوم (مهین دارابی) از این عمارت سهم ارث دارند، توضیح می‌دهد: ما هم دوست داریم ملک مادری‌مان مرمت و احیا شود ولی هیچ‌کدام از وراث توان مالی آن را ندارند. اداره کل میراث فرهنگی بدون رضایت مالکین، بنا را ثبت میراثی کرده است و ما هم اجازه نوسازی نداریم و خریداران هم به همین دلیل حاضر به سرمایه‌گذاری نیستند. مرمت این بنا هم بسیار هزینه بر است. فرزند مهین دارابی ادامه می‌دهد: ۱۸سال پیش شهرداری منطقه ۲، نامه‌ای برای مادرم فرستاد که طبق شکایت همسایه‌ها، ملک شما به دلیل تجمع اراذل و اوباش خطر آفرین شده است و باید از آن رفع خطر کنید. آن زمان مادرم از شهرداری خواست تا برای رفع خطر اقدام کند. شهرداری منطقه دو هم سقف را مرمت کرد و دیوار ریخته شده حیاط را نیز با دیوارچینی مجدد محصور کرد. اما اخیرا بخشی از دیوار ریخته شده و از همان قسمت افراد ناباب وارد ساختمان می شوند. چندبار هم همسایه ها شکایت خود را به ما اعلام کرده اند.

وی با ابراز گله‌مندی از میراث فرهنگی می‌افزاید: بارها به میراث فرهنگی مکاتبه کرده‌ایم که وراث قصد فروش بنا را دارند و میراث فرهنگی با بودجه‌ای که دارد، بنا را خریداری کند، اما میراث همکاری لازم را با مالکین ندارد. سال گذشته میراث فرهنگی بدون آنکه حتی با مالکین تماس بگیرد، اقدام به رنگ‌آمیزی بدنه عمارت کرد. اگر میراث فرهنگی ملکی را ثبت می کند، باید به مالکین در نگهداری بنا کمک کند و برای مرمت آن اعتبار بگذارد.
معاون میراث فرهنگی با اشاره به ویژگی‌های معماری عمارت سیف می‌گوید: اگرچه بررسی پرونده ثبتی بنا طولانی شد، اما عمارت سیف واجد ارزش‌های ثبتی شناخته شد و به شماره ۳۱۱۲۹ و به تاریخ ۲۲/۶/۱۳۹۶ در فهرست آثار ملی ثبت شد و طبق قانون، مالک اجازه تخریب بنا را ندارند و می‌تواند عینا آن را مرمت کنند.

عملکرد میراث فرهنگی و شهرداری در مقابل این بناهای تاریخی و ارزشمند در شهر و استان گیلان میبایست در اولویت های اصلی قرار بگیرند.
فرهام زاهد رئیس کمیسیون فرهنگی شورای شهر رشت در سال چهارم شورای پنجم در آخرین گفتگوی خود در صحن اصلی شورا در آذر ماه خاطر نشان کرده بود که بودجه هایی برای بازسازی بناهای تاریخی شهر رشت آمده و میتوان در اولین فرصت برای بازسازی اقدام نمود.

با این حال که وضعیت دانشسرا به عنوان بنای تاریخی و فوق ارزشی با کاربری علمی بیش از مابقی بناها باید در اولویت قرار بگیرد ، اما با این حال میتوان با تحقیقات متخصصانه در مورد دیگر بناهای ارزشمند شهر رشت بنا به میزان خسارات وارده به بناها و بُعد اقتصادی، عملکردهای مثبتی به وقوع بپویندند تا حدالامکان از پیشروی تخریبی بیشتر بناها جلوگیری به عمل آید. با اندک عمری که باقی مانده از شورای پنجم رشت و فرصت هایی که از دست رفت ، بنا به صحبت های رئیس کمیسیون فرهنگی شورا باید منتظر خبرهای خوبی برای بناهای رشت باشیم!

از آنجا که در شهرهای اصفهان ، یزد ، کاشان و سایر شهرهای کشورمان استفاده صحیحی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهرها صورت میگیرد ، بنا به موقعیت شهرمان رشت و استان گیلان در بخش های تاریخی سرزمین در یکصد و خورده ای سال که گذشته و ابعاد تاریخی خاصی را شهر رشت گذارنده است ، از نهضت مشروطه ، نهضت جنگل و دروازه اروپا و سایر ویژگی های تاریخی رشت میتوان با نگاه کاملا اقتصادی برای شهر و جذب گردشگر به این بناهای تاریخی و ارزشمند نگاه کرد .

با بازسازی و احیا این بناهای تاریخی در زمینه کارآفرینی برای جوانان این شهر مانند عملکرد مدیریت شهری در شهرهای کاشان ، یزد و اصفهان و… میتوان از فرصت های باقی مانده تاریخی این شهر به نحو احسن استفاده نمود ، تا هرچه زودتر این فرصت ها را تبدیل به قوت های شهری در رشت نمود.
البته به دلایلی میتوان گفت : در این موضوع و بخش سود دهی با توسل به کاربرهای تاریخی و ارزشمند به شهر زبانمان مو در آورد تا کمی اداره میراث فرهنگی گیلان و مدیریت شهری پاسخگو باشند.