بررسی تأثیرات پیاده‌راه سازی بر پایداری توسعه شهر با تاکید بر حمل‌و‌نقل شهری (بخش دوم)

علیرضا عزیزی : در بخش نخست  ملاحظه شد که توجه به ۴ شاخص محیط زیست، حمل و نقل، اجتماع و فرهنگ و اقتصاد در شهرها و در راستای توسعه پایدار آن ها امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. در این راستا و به طور خلاصه می توان بیان نمود که باید به دنبال راه حلی بود که شاخصه های زیر را در خود داشته باشد،تا بتوان در مسیر توسعه پایدار حرکت نمود:

کاهش وابستگی به اتومبیل، کاهش و یا عدم مصرف منابع تجدیدناپذیر و کاهش آلودگی های زیست محیطی در بحث محیط زیست،

برقرار کردن عدالت اجتماعی و اهمیت دادن به انسان و سرزندگی جامعه در بحث توسعه اجتماعی-فرهنگی،

ایجاد یک سیستم حمل ونقلی با خصوصیاتی نظیر کاهش ترافیک، کاهش آلایندگی، کاهش مصرف سوخت و از همه مهم تر متکی بر عابر پیاده در مقوله حمل و نقل شهری،

مؤثر بر وضعیت اقتصادی جامعه،

در نهایت پیاده راه را به عنوان یکی از بهترین راهکارها که بسیاری از اصول و معیارهای پایداری شهر را در دل خود دارد معرفی نمودیم. چرا که بر این عقیده ایم که پیاده راه  سازی می تواند علاوه بر حوزه حمل و نقل، در بسیاری از آیتم های شهرسازی و مدیریت پایدار شهری، نظیر محیط زیست، سلامت فردی شهروند، ارتقا سطح فرهنگ و اجتماع، سرزندگی و پویایی شهر، خدمات شهری و … تأثیر گذار بوده و در پایدار بودن آنها، به ویژه در شهرهای کشورهای در حال توسعه، نقش بسزائی داشته باشد و در این بخش به موضوع پیاده راه سازی در رشت می پردازیم.

پیادهراه سازی در شهر رشت

ترافیک شهر رشت معضل عمده ای است که شهروندان این شهر در سال های اخیر بسیار سخن در این باره شنیده ولی هر روز شدیدتر از روز قبل، علی الخصوص در سال های اخیر، از این مشکل رنج می رند. این مسئله نه تنها نارضایتی آنها را از مسئله حمل و نقل و خدمات شهری افزایش داده بلکه باعث افت کیفی هوای معتدل و مطبوع شهرشان گشته است.

مسئولان ذی ربط در سال های اخیر متأسفانه آن طور که باید به این مسئله نپرداخته و در اکثر طرح های اجرائی با شتاب زدگی و عدم دقت و برنامه ریزی صحیح سعی در حل این بحران داشته اند و به جای آنکه با اتخاذ سیاست هایی نظیر تراکم زدایی، توانمندسازی و تجهیز ناوگان حمل و نقل عمومی، ساخت پارکینگ، توسعه و احداث خیابان ها و معابر شهری جدید و قدیم در سال های قبل و ایجاد بستر سازی به رفع این مشکل بپردازند، حالا باید با فشاری مضاعف به شهرداری و شهروندان هر چه سریعتر از حالت بحران خارج شوند. چرا که پیش بینی شده با توجه به میزان مهاجرت در سال های اخیر، تا ۳ سال آینده جمعیت این شهر به بیش از ۷۵۰ هزار نفر خواهد رسید و آزادی عمل و امکان اجرای طرح های شهری را کاهش خواهد داد؛ برنامه ریزی ای که مسئولان طی سال های گذشته باید انجام می دادند ولی حالا حتی بستر و زیر ساخت این طرح ها فراهم نیست.

این مشکل در بافت مرکزی شهر رشت بسیار حادتر است. علی الخصوص در ایام خاص و فصل تابستان و ایام نوروز که با آمدن مسافرین به این شهر شاهد حجم بالای سواری ها و تمرکز ترافیک در مراکز خرید و تجاری مرکز شهر هستیم که باعث گردیده شریان های اصلی و فرعی در حلقه مرکزی شهر کارایی خود را از دست داده و باعث ایجاد اختلال در کمربندی های پیرامون شهر شود.

در مقابل برای بهبود سطح کیفیت خدمات شهری در مطالعات جامع حمل و نقل ترافیک رشت برای سازماندهی وضع موجود احداث ۱۶ خیابان جدید، ۸ خیابان برای تعریض، احداث۳۱ تقاطع غیر همسطح در شهر پیشنهاد شده تا وضعیت نابسامان ترافیک رشت را از حالت بن بست خارج کند.

اما همان طور که اشاره شد بافت مرکز شهر (میدان شهرداری) که تراکم بالای مغازه ها، فروشگاه ها، پاساژها و همچنین بازار سنتی و قدیمی شهر را در خود جای داده، باعث شده تا گره ترافیک در بسیاری از ایام سال به گره ی کوری در این محدوده تبدیل شود. باتوجه به حجم بالای رفت و آمد افراد و همچنین تاریخی و قدیمی بودن این بافت شهری تصمیمات و برنامه ریزی خاص تری را می طلبد چرا که موارد ذکر شده باعث گردیده آزادی عمل کاهش یابد و قدرت انتخاب برای ارائه راهکار و حل مشکل شهروندان محدود گردد.

اما در ۲ سال گذشته بحث در این باره جدید و نگاهی متفاوت به این مشکل ایجاد شده است. به طوریکه پیشنهادهایی نظیر پیاده راه سازی و تراکم زدایی انتقال سازمان و نهادها از مرکز شهر بازتاب های متفاوتی داشته است تا اینکه با تصمیم گیری مبنی بر پیاده راه سازی بخش هایی از خیابان های اصلی و منتهی به میدان مرکزی رشت (میدان شهرداری) و اجزای فاز نخست این پروژه یعنی پیاده راه سازی خیابان علم الهدی، پیاده راه به عنوان راهکاری مؤثر در حل مشکلات بافت مرکزی شهر رشت انتخاب گردید. راهکاری که در بسیاری از شهرهای اروپایی از دیرباز به کار گرفته شده بود و نتایج مفید آن بر روی جامعه و شهروندان به خوبی ملموس گردیده است. در اینجا به عنوان نمونه ۳ میدان عمومی و مرکزی شهرهای اروپایی را مثال می زنیم. میدان عمومی شهردار شهر سالامانکا را: یک میدان عمومی شهری، میدان عمومی جندارمنمارکت برلین را: یک میدان عمومی مدنی، و میدان‌های عمومی گرند و چیکای شهر زافرا را: میدان‌های عمومی محلی بر می شمارند. این میدان‌ها با میدان شهرداری رشت دارای کیفیت‌های مشترکی هستند، از جمله اینکه تقریبآ در هر موقع از روز و در هر وضعیت آب و هوایی، فعال هستند و مملو از جمعیتی می‌باشند که به نظر می رسد افراد محلی و بازدید کنندگان باشند و این میدان‌ها دارای مکان‌های سوم واقع شده در حداقل یکی از سمت‌های خود هستند. ولی راجع به تفاوت‌های آن‌ها با میدان مرکزی شهرمان باید فکر کنیم و راجع به این مکان‌ها بیشتر تحقیق نماییم و به درس‌هایی بیندیشیم که می‌توانیم در مورد این میدان‌ها کسب نماییم و در شهرمان به کار گیریم.

بهترین خیابان‌های پیاده در شهر، به این میدان ختم می‌شوند و شما به طور طبیعی، خودتان را در حال قدم زدن در این میدان می‌یابید. گذرگاه‌های دارای سقف، این میدان را در هرگونه آب و هوایی خوشایند می‌نماید و باعث می‌شود که آب و هوای بد، موضوع بی معنایی به نظر برسد. این اماکن می‌توانند با وجود گذرگاه‌های دارای سقف، حتی در موقع بارندگی پر از جمعیت باشند. کاربری‌های پیرامون به عنوان مکان‌های سوم فوق العاده ای می‌باشند- مانند بهترین بستنی فروشی‌ها، رستوران‌ها، و کافه‌های تاپاس (غذاهای کوچک خوش طعم اسپانیایی که با نوشیدنی سرو می‌شوند)- یا دیگر خرده فروشی‌های روزانه که مشتریان معمولی خود را دارند، مثل عطاری‌های فوق العاده و مخصوصاً فروشگاه‌های مواد غذایی. ترکیب نوعی از زندگی خوشایند، تحت عنوان اتاق نشیمن عمومی با مشارکت خرده فروشان که مردم معمولآ به کالاهای آن‌ها نیاز دارند، به طور طبیعی باعث می‌شود که مردم به دلایل زیادی جذب اینگونه اماکن شوند.

میدان عمومی جندارمنمارکت برلین فاقد محصوریت خاص و یا مغازه‌های خرده فروشی جذاب است، پله‌های خانه کنسرت اصولآ مثل یک تماشاخانه یا تالار سخنرانی برای ساکنین و گروه‌های هنری است که در این مکان به اجرای برنامه‌های با کیفیت می‌پردازند که باعث خشنودی بازدیدکنندگان می‌شود. با اینکه رستوران‌ها و کافه‌های عالی در یک سوی میدان قرار دارند، این مکان بیشتر فعالیت شهری دارد تا اقتصادی. معماری این میدان حیرت آور است که به خاطر سه ساختمان عظیم می‌باشد که دلیل کافی برای بازدید و وقت گذرانی هستند. خانه کنسرت که توسط کارل فردریک شتینکل در سال ۱۸۲۱ طراحی شده است، مکان مرکزی این میدان می‌باشد. دو ساختمان مشابه در اطراف میدان وجود دارند که یکی کلیسای جامع فرانسوی ساخته ژان لویی کایارت و دیگری کلیسای جامع آلمانی ساخته مارتین گرونبرگ می‌باشد که هر دو در سال ۱۷۰۱ طراحی شده‌اند. برج‌های گنبدی شکل این کلیساها توسط کارل ون گونتارد در ۱۷۸۶ طراحی گردیده اند. در حالی که این میدان فاقد بسیاری از چیزهایی است که به نظر می‌رسد برای موفقیت یک مکان عمومی، جنبه اساسی دارند مثل محصوریت و لبه‌های فعال؛ پله‌های خانه کنسرت به عنوان مکان اصلی برای جذابیت آن محسوب می‌شود،

سه ساختمان زیبای شهری، مکان‌های غیررسمی که برای نشستن ایجاد شده‌اند و برگزاری کنسرت‌های شبانه، زنده و با نشاط بودن این میدان را تضمین می‌کنند.

میدان‌های عمومی گرند و چیکا به معنی میدان بزرگ و کوچک هستند که به وسیله یک گذرگاه دارای سقف به هم وصل می‌شوند. این فضاهای بسیار صمیمی، شکلی طولانی دارند و با نسبت‌های ۱:۲ و ۱:۳ ساخته شده‌اند. میدان چیکا بر روی یک زمین شیب دار قرار دارد و بنابراین اغلب مملو از کودکانی است که در حال فراگیری دوچرخه سواری هستند. رستوران‌ها و کافه‌هایی که در این مکان وجود دارند، به والدین اطمینان می‌دهند که می‌توانند به هنگام نیاز، امکانات تشویقی و رفاهی را برای فرزندان فراهم نمایند. سایه‌های ایجاد شده به وسیله درختان نخل در میدان گرند، به تأمین نور فیلتر شده می‌پردازند که فضا را بسیار خوشایند می‌نمایند، که همراه با حفاظت بیشتر از عناصر موجود مثل گذرگاه‌های سقف دار و چترها می‌باشد. این اتاق نشیمن زیبای عمومی، یک فضای کاملآ محصور است و هیچ گونه گوشه و کنج بازی ندارد. حتی مکان‌های خروجی دارای یک سقف یا یک ساختمان در حاشیه خیابان هستند که این فضا را کامل می‌کنند و لذا شما احساس می‌کنید که در یک مکان کاملاً محصور قرار دارید.

با اینکه این میدان‌های عمومی کاملآ با هم متفاوت هستند ولی برخی از بلوک‌های ساختمانی ضروری برای ایجاد میدان‌های عمومی فوق العاده را نشان می‌دهند. موضوع رایج مجاورت با مکان سوم، درس خوبی است که کدهای هوشمند و دیگر کدهای مبتنی بر فرم، در فضاهای شهری نیاز دارند.

در شهر رشت و در بافت مرکزی شهر وجود آیتم های این چنینی نیز ملموس است پس می توان اتخاذ سیاست پیاده راه سازی در این بافت را منطقی دانست. بخش هایی که در برنامه اولیه جز محدوده پیاده راه سازی قرار می گیرند با رنگ زرد مشخص شده است.

در حال حاضر تنها فاز نخست طرح، یعنی خیابان علم الهدی تکمیل شده است. اجرای این طرح و ساخت پیاده راه علم الهدی علی رغم همه ی نقدهایی که در خود دارد، و با توجه به همه ناملایمتی ها و موانع پیش رویش هم اکنون با عنوان بزرگترین پیاده راه شمال کشور به یکی از زیباترین و به یاد ماندنی ترین پروژه های شهر رشت تبدیل شده است که انتظار می رود با دقت بیشتر در برنامه ریزی و اجرای فازهای بعدی این پژوره، اهداف آن به صورت کامل محقق شده و سرزندگی و هویت را به اصلی ترین نقطه شهر ببخشد.

ما در اینجا می خواهیم بیان کنیم که با در نظر گرفتن فرهنگ و تاریخ مردم شهر رشت به عنوان هدف اساسی مباحث خدمات شهری، آنچه مسلم است این است که اجرای این پروژه و پیاده راه سازی بخشی از ۴ خیابان اصلی شهر می تواند فضای زنده و پویایی همراه با ایجاد آسایش و آرامش و زنده نگه داشتن بافت تاریخی در محیط شهر به وجود آورد که حتی می تواند با طراحی مناسب انعکاس دهنده هویت و فرهنگ بومی مردم این منطقه باشد و از طرف دیگر معضل ترافیک را در این محدوده کاهش دهد و گامی محکم و بلند در جهت ارتقا سطح ارائه خدمات شهری و بهبود و حفظ محیط زیست باشد. در پایان به تصاویر و بخشی از نقد و بررسی این پروژه اشاره می کنیم:
این پیاده راه با مشخصات ۲۷۵ متر طول و ۲۷ متر عرض می باشد که در مدت شش ماه به بهره برداری رسیده است و برای ساخت آن بیش از ۳۰ میلیارد ریال هزینه شده است. شکل  زیر پیاده راه علم الهدی را نشان می دهد.

نقاط مثبت:

• عدم حضور وسائط نقلیه موتوری و نبود کاربری های آلوده کننده صوتی که خود عامل مهمی در جهت کاهش آلودگی های صوتی و هوائی و سلامت جسمانی فرد(روحی- روانی) و زیست محیطی است.
• حضور شهروندان و استفاده کنندگان از فضا به منظور خرید و توزیع که تمامی رده های سنی را در بر می گیرد.
• وجود پتانسیل های جاذب جمعیت یک رستوران، ۱کافی شاپ و مبلمان شهری مناسب

سهولت در رفت و آمد مشتریان و افزایش میزان خرید.

• کاهش شلوغی، بی نظمی و افزایش راحتی و آرامش ناشی از عدم وجود وسائل نقلیه موتوری.

تناسب فضا با فعالیت و کاربری غالب، که اقتصادی می باشد.

• وجود سینما به عنوان فضایی فرهنگی در این محور.

• حفظ بافت قدیمی و ابنیه تاریخی نظیر کتابخانه ملی رشت.
• افزایش تعاملات اجتماعی و ارتباط میان مردم.

نقاط ضعف:

• عدم اسفاده مناسب از فضای سبز (کاشت گل و گیاه باتوجه به وضعیت آب و هوائی مطلوب شهر بسیار کم بوده)
• عدم برنامه ریزی قوی جهت برگزاری مراسم های سنتی، بومی، ملی- مذهبی (مانند جشنواره های بومی،تئاتر خیابانی،تعزیه و … )
• افزایش حضور دست فروشان در فضا و عدم ساماندهی و نظارت بر آنان
• عدم برنامه ریزی ترافیکی مشخص و ارائه راهکار جهت انتقال بار ترافیکی سواره ی آن محور

• وجود نقص های فنی و اجرائی در معماری پروژه

جمع بندی و نتیجه گیری

همان طور که اشاره شد توسعه شهرها و افزایش شهرنشینی و افزایش انتظار از مسئولان جهت ارائه خدمات شهری مطلوب امری اجتناب ناپذیر است. در همین راستا اتخاذ سیاست های ناصحیح در اصول طراحی شهری باعث معضلاتی شده است. این تصمیمات غالباً در حوزه ی حمل و نقل شهری که یکی از شاخه های خدمات شهری می باشد، گرفته شده که خطرات بسیاری را برای محیط زیست، شهر و انسان به عنوان یک شهروند به وجود آورده است.

نتایج بدست آمده حاکی از ضرورت اهمیت دادن به حمل و نقل سازگار با محیط زیست و حرکت پیاده و گسترش پیاده راه ها دلالت دارد. یعنی اینکه از طرفی با کاهش عواملی همچون هزینه های ناشی از حمل و نقل موتوری شامل هزینه های آلودگی محیط زیست و بیماری های ناشی از آن و ایجاد و گسترش محیط های انسان محور از طرف دیگر، فضاهای شهری پویا و با کیفیت بالا برای زندگی شهروندان فراهم می شود.

همچنین دیدیم که پیاده راه علاوه بر حمل و نقل و محیط زیست در حوزه های دیگر خدمات شهری نظیر اجتماع، فرهنگ و اقتصاد شهر نقش بسزائی ایفا می نماید. بنابراین با توجه به اثرات مثبت این سیستم در زندگی شهروندان، می توان آن را به عنوان یکی از راهکارهای مهم در راستای توسعه پایدار و افزایش سطح مطلوب خدمات شهری به شمار آورد که در نهایت با ارتقای سطح خدمات شهری هم سو با محیط زیست به وسیله پیاده راه سازی، می توان گامی اساسی در بالابردن سطح زندگی و رضایت شهروندی برداشت.

در پایان به نتیجه دکتر سالینگاروس اشاره می کنیم که گفته اند: هسته فضای شهری مخصوص عابر پیاده است و باید که با پرداختن به این جنبه در طراحی شهری فضاهای شهری را انسانی تر و با سازگاری بیشتر با خصوصیات بشری ساخت.