«بایوجمی» کلاهی ۹۰۰ میلیارد تومانی بر سر محیط زیست برای تخریب تالاب انزلی
حرف تازه – نگرانی‌ها از ادامه اجرای طرح موسوم به زیست‌پالایی تالاب انزلی با ماده بایوجمی که فاز نخست اجرای آزمایشی آن در تالاب انزلی با اعتراض امام جمعه انزلی، فعالان محیط زیست و دوستداران طبیعت همراه شد و سپس به دستور دادستان عمومی و انقلاب انزلی متوقف شد همچنان ادامه دارد و فعالان محیط زیست خواهان توقف دائمی اجرای این طرح هستند.
طرحی که توضیحات غیرشفاف دست‌اندرکاران و ارزیابانش از یک سو و ارتباط تنگاتنگ مجریان آن با عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست مهم‌ترین حاشیه‌های آن به حساب می‌آیند.
در حالی که بسیاری از کارشناسان محیط زیست و استادان دانشگاه، نسبت به مخاطرات جبران‌ناپذیر اجرای این طرح در تالاب انزلی هشدار داده‌اند، سازمان حفاظت محیط زیست که تنها متولی حفاظت از محیط زیست کشور به شمار می‌رود با استناد به اینکه طرح مذکور مدت کوتاهی به صورت آزمایشی در استخرهای پرورش ماهی شیلات مورد استفاده قرار گرفته و پیامد سوئی به جا نگذاشته، دفاعی تمام‌عیار از این طرح به نمایش گذاشته است.
رضا علیزاده؛ دکترای مهندسی عمران محیط زیست، عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی خاتم الانبیا، عضو علمی گروه بیوتکنولوژی محیط زیست دانشگاه صنعتی مالک اشتر و کارشناس رسمی دادگستری در حوزه محیط زیست در گفت‌وگویی به پرسش‌هایی پاسخ داد که در ادامه می‌خوانید:
وقتی ماده سمی به جای ماده زیستی (بایو) و مسموم کردن به جای «زیست‌پالایی» به تالاب قالب می‌شود
طرح احیا یا زیست‌پالایی تالاب انزلی با استفاده از ماده بایوجمی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
علیزاده: پیش از آنکه به پیامدهای اجرای این طرح بپردازم، لازم است نکاتی را درباره نحوه معرفی ناصحیح آن مطرح کنم؛ نکته اول اینکه این طرح به عنوان یک طرح محیط زیستی با رویکرد زیست‌پالایی معرفی شده و ماده مورد استفاده در آن، بایوجمی معرفی شده است، در حالیکه این فرایند به هیچ وجه زیستی نیست و همچنین پیشوند بایو (به معنای زیستی) در نامگذاری آن نیز به هیچ وجه سنخیتی با ماده شیمیایی دیاکسید تیتانیوم که در این طرح مورد استفاده قرار گرفته ندارد.
دیاکسید تیتانیوم چه در ساختار نانویی و چه در ساختار غیرنانویی، یک ماده شیمیایی است و ماهیت زیستی «بایو» ندارد؛ استفاده از واژه «بایو» برای عرضه این ماده و استفاده از واژه زیست‌پالایی برای تعریف هدف این طرح، افکار عمومی را در مسیر ناصحیح هدایت می‌کند.
قرارداد ۹۰۰ میلیارد تومانی برای مسموم کردن تالاب انزلی طی یک سال!
نکته دوم قابل ذکر درباره نحوه نادرست معرفی این طرح آن است که محصول شرکت مربوطه مستقر در شهرک علمی ـ تحقیقاتی اصفهان که در این طرح به کار رفته به عنوان یک دست‌آورد دانشی نو معرفی شده و برای اجرای یکساله طرح، ۹۰۰ میلیارد تومان قرارداد بسته شده است!
در حالیکه اصلا نوآوری و اتفاق نویی در این طرح دیده نمی‌‌شود؛ ماده شیمیایی دیاکسید تیتانیوم یک ماده ارزان‌قیمت معدنی است که به عنوان یک نیمه هادی دارای خواص نورکافتی بوده که از اوایل قرق بیستم شناسایی شده و در موارد لازم مورد استفاده قرار گرفته است.
نکته سوم، تناقض‌گویی‌های آشکار درباره ساختار ابعادی دیاکسید تیتانیوم به کار رفته در این طرح است؛ در آغاز اجرای طرح گفته شد که ساختار دیاکسید تیتانیوم مورد استفاده در این طرح «نانویی» است که نگرانی‌های بسیاری ایجاد شد چرا که نانوساختار این ماده براساس تحقیقات علمی، صد‌درصد سرطانزاست.
سپس اینگونه عنوان شد که دیاکسید تیتانیوم مورد استفاده در طرح، ماهیت نانویی ندارد! این تناقضات تنها مصداق عدم شفافیت است اما در اصل موضوع یعنی مخاطره‌آمیز بودن دی‌کسید تیتانیوم (ولو با ساختار غیرنانویی) تغییری ایجاد نمی‌کند؛ دیاکسید تیتانیوم یک ماده شیمیایی است و نانویی بودن آن، تنها تاثیرگذاری آن را بیشتر می‌کند؛ همانطور که می‌دانید در نانو ساختارها نسبت سطح به حجم بالا رفته و فعالیت ماده بیشتر می‌شود؛ به همین دلیل نانو دیاکسید تیتانیوم به نسبت دیاکسید تیتانیوم، نانو فتوکاتالیزور فعال‌تری است؛ تفاوت ساختار نانویی و غیرنانویی تنها در میزان اثرگذاری آن است.
استناد به تخلفات و اقدامات غیرمجاز
اما ارزیابان طرح در پاسخ به منتقدانی که دیاکسید تیتانیوم را سمی و برای طبیعت مخاطره‌آمیز دانسته‌اند، می‌گویند که این ماده تا جایی بی‌ضرر است که در خمیردندان و حتی به عنوان سفیدکننده خوراکی در تن ماهی استفاده می‌شود؛ اگر این ماده تا این حد خطرناک است چرا در خوراکی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
علیزاده: قطعا استفاده از دیاکسید تیتانیوم به عنوان سفیدکننده در تن ماهی یا هر ماده خوراکی دیگری از سوی مبادی نظارتی بهداشتی نمی‌تواند مجاز اعلام شده باشد؛ در کدام بخش آیین‌نامه‌های بهداشتی در صنعت غذایی اجازه داده شده که تن ماهی را با چنین ماده‌ای سفید و مشتری‌پسند کنند؟! آیا سازمان‌های غذا و دارو، تولیدکنندگان را مجاز به چنین اقدامی کرده است؟! در حالیکه افزودن هرگونه نگهدارنده به مواد غذایی بدون تایید سازمان غذا و دارو ممنوع است چطور ممکن است استفاده از این ماده اکسیدکننده شیمیایی در صنایع غذایی مجاز باشد؟
این ادعا کاملا مردود است مگر اینکه استناد ما به تولیدات غیرمجاز خوراکی باشد! درباره خمیردندان هم که استفاده از دیاکسید تیتانیوم در خمیردندان‌ها ممنوع شده و برندهای مشهور جهانی که از این ماده به عنوان سفیدکننده استفاده کرده‌اند هم در حال حاضر از سوی مصرف‌کنندگان تحریم شده‌اند.
طرحی که هم رسوبات را از بین می‌برد هم خود تالاب را
تاثیر اجرای این طرح بر افزایش عمق و در نتیجه احیای تالاب را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
علیزاده: متاسفانه نادیده گرفتن اهمیت آبخیزداری از یک سو و وارد کردن فاضلاب‌های انسانی تصفیه نشده از شهرهایی چون رشت و صومعه‌سرا و….به تالاب انزلی از سوی دیگر سبب تجمع رسوبات آلی در عمق بستر این تالاب شده و افزایش این رسوبات، عمق تالاب را به شدت کاهش داده و کار را به جایی رسانده که تالاب، کارکرد اکولوژیکی خود را از دست بدهد، دیگر قابلیت زیست‌پالایی نداشته باشد و بر خلاف سایر عرصه‌های سالم آبی نتواند خود را از آلودگی‌ها پاکسازی کند.
در واقع تالاب انزلی که نمادی از طبیعت کشورمان است به واسطه جمع شدن رسوبات آلی در شرف مرگ قرار دارد؛ حالا ما متخصصان و متولیان محیط زیست به جای اینکه ابتدا عوامل مرگ تالاب را از میان برداریم به اجرای طرحی روی آورده‌ایم که تالاب را هم به همراه رسوبات آلی در معرض خطر نابودی قرار می‌‌دهد.
درباره اینکه طرح مذکور چه تغییری در کاهش حجم رسوبات آلی ایجاد می‌کند باید بگویم به زبانی خیلی آسان، دیاکسید تیتانیوم در مجاورت پرتوهای نور خورشید، طی یک فرایند فتوکاتالیستی یا نورکافتی، رسوبات آلی بستر تالاب را به مواد آلی محلول به همراه گاز دی اکسید کربن تبدیل می‌کند در نتیجه عمق آب افزایش پیدا می‌کند اما به چه قیمتی؟ آیا به لحاظ دانش و فن‌آوری مستاصل شده‌ایم که برای از بین بردن رسوبات تالاب انزلی، خود تالاب و حیات جانوران و زیست بوم آن را نابود کرده و مصرف‌کنندگان ماهیان تالاب را در معرض ابتلا به سرطان قرار دهیم؟
آزمایش طرح در استخرهای شیلات بی‌معنا است
این طرح چند ماهی در استخرهای پرورش ماهی شیلات اجرا شده و ارزیابی اثرات آن را یکی از اعضای هیئت علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران بر عهده گرفته است؛ وی هرگونه پیامد منفی ناشی از اجرای این طرح در استخرهای شیلات را انکار می‌کند؛ نظر جنابعالی در این باره چیست؟
علیزاده: اینکه به حوضچه‌های پرورش ماهی، دیاکسید تیتانیوم وارد کنیم و پس از فرایند فتوکاتالیستی، با استفاده از مواد جاذب، دیاکسید تیتانیوم وارد شده و گاز سمی دی اکسید کربن تولید شده که محیط آبی را نیز در شرایط اسیدی قرار می دهد را از آب حذف کنیم با افزودن دیاکسید تیتانیوم به زیست بومی با نام تالاب انزلی هیچ سنخیتی ندارد.
بنابراین چنین آزمایشی اصولا بی‌معناست و نتیجه آن هرچه که باشد کمکی به ارزیابی مخاطرات اجرای این طرح در تالاب انزلی نمی‌کند؛ اینکه بگوییم وزن ماهیان در این استخرها پس از اضافه کردن دیاکسید تیتانیوم نیز افزایش یافته و در نتیجه درآمد حاصل از پرورش ماهی نیز افزایش پیدا کرده توجیهی غیرقابل قبول در به‌کارگیری این فرایند در تالاب است؛ با دستکاری ژنتیکی هم میتوان وزن آبزیان و دام‌ها را بالا برده و سود بیشتری کسب کرد اما آیا فرایند تراریختگی سالم و بدون عوارض است؟!
سمی بودن ماده بایوجمی محرز است
بنا بود پس از این مرحله، طرح به صورت پایلوت در شش بخش از تالاب انزلی هم اجرا شده و توسط دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران مورد ارزیابی قرار بگیرد؛ در فاز اول بنا بود ۶۰ هزار لیتر دیاکسید تیتانیوم در پناهگاه حیات وحش سرخانکل به تالاب ریخته شود که پس از ریخته شدن ۱۲ هزار لیتر، ادامه این طرح با دستور مراجع قضایی متوقف شد؛ آیا برای اینکه درباره مخاطرات طرح اطمینان حاصل شود، ادامه این آزمایش را لازم می‌دانید یا طرح آنقدر مخاطره‌آمیز است که اصولا نیازی به آزمایش وجود ندارد؟
علیزاده: قطعا مورد دوم! اگر بنا بود تخصصی اقدام کنیم باید از ابتدا از مشاوره صاحبنظران حوزه مواد نانو و مهندسی محیط زیست بهره گرفته و زمانی را به تحقیق هدفمند و اصولی اختصاص می‌دادیم؛ هر چند تا به حال مقادیری از این مواد به درون تالاب ریخته شده اما جای خرسندی است که مراجع قضایی دستور توقف آن را داده‌اند.
در همین اواخر تحقیقاتی در دانشگاه محقق اردبیلی بر روی سمیت این ماده انجام گرفته که نتیجه آن در نشریه دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان نیز منتشر شده و بر اساس این تحقیقات سرطانزایی دیاکسید تیتانیوم روی موش‌ها به اثبات رسیده است؛ این تنها یک نمونه از تحقیقاتی است که در داخل کشور انجام شده است.
توجیهی وجود ندارد که ماده شناخته شده دیاکسید تیتانیوم که تولید گاز سمی دیاکسید کربن در نتیجه واکنش آن با مواد آلی، در ایران و سراسر جهان مشخص است را بخواهیم در یکی از ارزشمندترین سرمایه‌های طبیعی کشور آزمایش کنیم؛ خوب است که نظریه شورای عالی حفاظت محیط زیست را نیز در این باره بدانیم که آیا با اجرای چنین طرحی ولو به صورت پایلوت در تالاب انزلی موافقت کرده است.
یک مرکز تحت عنوان مرکز تحقیقات محیط زیست هم وجود دارد که در آن حتی یک متخصص حوزه مهندسی محیط زیست حضور ندارد و تنها از کسانی تشکیل شده که به برنامه‌ریزی در حوزه محیط زیست اشراف دارند؛ دانشکده محیط زیست هم که به مرکز محیط‌بانی تبدیل شده است! نتیجه این می‌شود که با بی‌اطلاعی از مخاطرات یک ماده که بارها به اثبات رسیده، تالاب انزلی را مسموم می‌کنیم به علاوه دیاکسید تیتانیوم، پیامدهای بلندمدتی در محیط زیست بر جا خواهد گذاشت که با آزمایش‌های کوتاه‌مدت قابل تشخیص نیست؛ این میزان سطحی‌نگری در حوزه تخصصی محیط زیست واقعا دردناک است.
آیا در سایر کشورها تا به حال چنین ماده‌ای برای موردی مشابه در طبیعت مورد استفاده قرار گرفته است؟
علیزاده: به هیچ‌وجه؛ چنین دستکاری جبران‌ناپذیری در محیط زیست و طبیعت در هیچ کجا از دنیا انجام نشده است.
قایق‌گردانی برای جبران افزایش دیاکسید کربن و کاهش اکسیژن!
درباره مخاطرات اجرای طرح بگویید.
علیزاده: این مخاطرات را به دو بخش تقسیم می‌کنم؛ بخش اول مخاطرات ناشی از خود دیاکسید تیتانیوم است که بنا بر تحقیقات به عمل آمده، یک ماده اکسنده قوی است و جمع شدن آن در سلول‌های موجودات زنده به نابودی آنها منجر می‌شود؛ این ماده که به طور مداوم از طریق ریشه در گیاهان جذب می‌شود تدریجا باعث اکسایش و تخریب ساختار سلول‌های گیاهی شده و سرانجام به متلاشی شدن سلول‌ها می‌‌انجامد؛ این فرایند در برخی گونه‌های گیاهی می‌تواند به انقراض آن گونه در زیستگاه موردنظر بینجامد، در جانوران هم به همین شکل، تجمع تیتانیوم اکسید در کبد و سایر اعضای آنها می‌تواند تا حذف نسل آنها از زیستگاه مورد نظر پیشروی کند؛ این سرنوشت نه تنها شامل ماهی‌ها بلکه شامل حال اردک‌ها، لاک‌پشت‌ها و پرندگان نیز خواهد شد.
بخش دوم این مخاطرات ناشی از تولید دیاکسید کربن است که طی فرایند فتوکاتالیستی دیاکسید تیتانیوم در حضور پرتوهای نور خورشید در آب تولید می‌شود؛ گفته می‌شود که هم‌راستا با اجرای این طرح، بناست گردش قایق‌ها جهت هوادهی در تالاب انزلی هم صورت پذیرد! این احتمالا به همین دلیل است که افزودن دیاکسید تیتانیوم به تالاب سبب تولید حجم زیادی گاز سمی دیاکسید کربن و کاهش اکسیژن آب و افزایش اسیدیته آن می‌شود و شاید تصور شده که با حرکت قایق‌ها، میتوان گاز تولید شده و آلاینده دیاکسید کربن را از آب خارج و کمبود شدید اکسیژن آب را جبران کرد!!
این سطح از دستکاری در طبیعت با چنین روش‌های مخاطره‌آمیزی نابخشودنی است؛ ما حتی برای افزودن کلر به آب نیز ملاحظاتی داریم و افزودن کلر بیش از حد تعیین‌شده به دلیل ایجاد ترکیبات سرطانزایی تری هالومتان ممنوع است؛ ما هر روز خودروها و کارخانجات تولید‌کننده دیاکسید کربن بیش از حد مجاز را متوقف می‌کنیم؛ حالا بر چه اساس با صرف هزینه کلان یک تالاب را مسموم کرده و با کاهش اکسیژن محلول آن دیاکسید کربن نیز به آن وارد می‌کنیم؟!
تصمیم نهایی را با مشورت کارشناسان رسمی دادگستری بگیرند
دوستداران محیط زیست ابراز نگرانی می‌کنند که با توجه به درآمدزا بودن این طرح و همچنین ذی‌نفع بودن برخی مقامات اجرایی در آن، سرانجام، طرح مورد تایید برخی استادان دانشگاه یا حتی یکی از مراکز علمی کشور قرار گرفته و به بهانه چنین تاییدی، اجرای آن از سر گرفته شود! پیشنهادتان به عنوان یک کارشناس رسمی دادگستری با تخصص کاملا مرتبط به این موضوع چیست؟
علیزاده: خوشبختانه مراجع محترم قضایی دستور توقف طرح را داده‌اند و یقینا تصمیم‌گیری نهایی درباره توقف یا اجرای طرح منوط به تحقیقات مراجع قضایی است؛ معمولا در چنین مواردی، پرونده به متخصصان ذی‌ربط در کانون کارشناسان رسمی دادگستری به عنوان بازوی اجرایی دستگاه قضایی کشور ارجاع شده و توسط آنها در دست بررسی قرار می‌گیرد.
به عنوان یک کارشناس رسمی دادگستری در مهندسی محیط زیست و متخصص در حوزه نانوتکنولوژی در مهندسی محیط زیست به جد معتقدم طرح احیای تالاب انزلی با ماده بایوجمی، نه تنها طرح ایمنی نبوده بلکه تنها روش احیای آن تالاب هم نیست؛ محیط زیست تنها متعلق به عده‌ای خاص نیست. طبق اصل ۵۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، محیط زیست متعلق به همگان است و هیچ کس این حق را ندارد که تغییرات جبران‌ناپذیری در محیط زیست ایجاد کرده و موجب آلودگی آن شود هرچند که پیوست زیست محیطی این طرح اصولا ارائه نشده است اما این پروژه در هر حال قابل توجیه نیست و حتی نیازی به آزمایش‌های مجدد هم ندارد.
نهایتا قضات محترم و مراجع قضایی و.. می‌توانند از کانون کارشناسان دادگستری تهران در این زمینه خواهان نظریه کارشناسی و تخصصی شوند و نتیجه را به شکواییه ضمیمه کنند؛ جای خرسندی است که در این مورد دوستداران محیط زیست و همچنین امام جمعه معزز منطقه خواهان توقف طرح تا زمان تکمیل ادله علمی شده و در نتیجه دستور توقف طرح صادر شده است؛ در حال حاضر مراجع قضایی می‌توانند از نظرات تخصصی گروه‌های سه نفره، پنج نفره یا هفت نفره کارشناسان رسمی دادگستری استفاده کرده و حتی از آنها بخواهند نظرات مراجع رسمی و معتبر دانشگاهی بین‌المللی را هم در این زمینه استعلام کنند.
مرداد سال گذشته عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط زیست طی نامه‌ای خطاب به محمد باقر نوبخت، رئیس سازمان برنامه و بودجه و با رونوشت به وزیر علوم، تحقیقات و فن‌آوری از ارائه طرحی مطالعاتی تحت عنوان طرح احیای تالاب انزلی به روش زیست پالایی با فناوری‌های بومی خبر داد و بر لزوم تعیین بودجه مناسب برای آغاز عملیات اجرایی این طرح تاکید کرد و دی ماه ۹۷، تفاهمنامه‌ای ۹۰۰ میلیارد تومانی به مدت یک سال میان شرکت مجری این طرح و سازمان حفاظت محیط‌زیست به امضا رسید!
شرکتی به نام “نانو صعت پرشیا” که مدعی است با استفاده از ماده‌ای تحت عنوان بایوجمی رسوبات تالاب انزلی را کاهش داده و به عمق تالاب اضافه می‌کند؛ شرکتی که دستکم دو نفر از اعضای هیئت مدیره آن به نمایندگی از خانه کشاورز در این شرکت عضویت دارند؛ خانه کشاورز، یک نهاد غیر دولتی که ریاست آن بر عهده عیسی کلانتری است!
ارسال دیدگاه