ایران شناسی به نام «منوچهر ستوده» و خدماتش به فرهنگ و زبان گیلکی

به گزارش حرف تازه ، مهری شیرمحمدی در شبستان نوشت: ۲۰ فروردین سالروز درگذشت بزرگمردی است که اگرچه گیلانی نبود اما به‌واسطه خدماتش به تاریخ و فرهنگ گیلان، می توان او را یک «گیله مرد» تمام عیار خواند. دکتر منوچهر ستوده به واسطه نگارش اثر ۱۰جلدی « از آستارا تا اِستارباد» در دهه ۱۳۴۰، مهمترین کتاب مرجع در حوزه شناخت بناهای تاریخی و فرهنگ حوزه دریای کاسپین را منتشر کرد. ستوده را وقتی بیشتر می‌ستائیم که بدانیم او به عنوان یک غیرگیلانی، اولین کسی بود که نخستین فرهنگ واژگان زبان گیلکی را نوشت.

منوچهر ستوده، در ۲۸تیرماه ۱۲۹۲ خورشیدی در تهران متولد شد. تبار پدری وی «آقا شیخ موسی مازندرانی» بود و مادرش اهل تفرش. ستوده دوران مقدماتی تحصیلی را در تهران سپری کرد و برای ادامه تحصیل وارد دبیرستان البرز شد. در همین دوران، کتابدار مدرسه هم بود. سال ۱۳۱۳ وارد دانشسرای عالی شد و نزد استادانی چون سید محمد مشکات و علی اکبر شهابی درس خواند. نخستین مقاله وی در سال ۱۳۱۵ دربارهٔ «مطالعات تاریخی و جغرافیایی- مسافرت به قلعه الموت» نوشته شد. ستوده در سال ۱۳۱۷ در رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی، مدرک لیسانس گرفت. در همین دوره در ادارهٔ فرهنگ گیلان و دبیرستان شرف تهران تدریس می‌کرد.

معلمی دکتر ستوده در شهرهای گیلان، فرصتی را برای او فراهم آورد تا واژه‌های گیلکی را که می‌شنید، جمع آوری کند. در واقع دکتر ستوده مقدم و پیشگام جمع آوری و زنده نگه‌داشتن زبان گیلکی بود. دکتر ستوده در جوانی و در سال ۱۳۳۲ توانست از سوی انجمن ایرانشناسی « ایران کوده» کتابی در فرهنگ گیلکی و در ۲۷۵ صفحه منتشر کند. کتابی که شادروان «ابراهیم پور داوود» بر آن مقدمه‌ای شایان توجه نوشت و این نشان دهنده ارزش علمی این اثر است. در این کتاب، علاوه بر درج هر واژه به گیلکی، جلوی هر واژه آوانگاری لاتین هم نوشته شده است و علامت اختصاری در کنار هر واژه درج شده که نشانگر این است که هر واژه مربوط به کدام منطقه از گیلان است. دکتر «محمد معین» و «دکتر ابراهیم پورداوود» مقدمه این کتاب را نوشته اند. یعنی یک فرهنگ نویس معاصر و یک سردمدار فرهنگ زبان‌های ایران باستان بر کتاب یک پژوهشگر جوان، مقدمه نوشته اند و این نشان دهنده اهمیت حفظ زبان های بومی را نشان می دهد.

دیگر اثر مهم ستوده، مجموعه‌ای ۱۰ جلدی «از آستارا تا اِستارباد» است که درست نیم قرن پیش، نگارش آن آغاز شد و ستوده برای یادداشت برداری از بناهای تاریخی، با پای پیاده وجب به وجب کوه و جلگه حوزه جغرافیایی گیلان را از آستارا تا مازندران و استارباد در استان گلستان امروزی طی کرد. مشاهدات وی از ناشناخته‌ترین روستاهای کوه‌های البرز و تا جلگه را در بردارد. مسافرت وی از «ونه بین از انبران آستارا» آغاز و تا پایانی‌ترین روستاهای «علی آباد کتول» مازنداران قبلی و گرگان امروزی را در بر می‌گیرد. کتاب وی، مرجع مهمی از آثار و بناهای تاریخی حوزه البرز است، تصاویر و توضیحاتی پیرامون بناهای تاریخی، مساجد، گورستان‌ها، راه‌ها و کاروانسراهای قدیمی، پل‌ها، امامزاده‌ها و بقعه‌های متبرکه و نقاشی‌های دیواری این بقعه‌ها و حتی نقاشان و استادکاران کاشی و معماری و… که بسیاری از این بناها در این چند دهه تخریب شده و تنها نشانه‌های آن را می‌توان در کتاب ستوده یافت. کتابی که دهه ۴۰ منتشر شد، هنوز هم یکی از مهمترین مراجع حوزه گیلان شناسی است.

رنج وی را وقتی می توان درک کرد که برای تصویربرداری به «قلعه رودخان» می‌رود. قلعه‌ای که تا آن زمان برای خیلی از گیلانی‌ها ناشناخته بود. کسانی که این روزها به قلعه رودخان رفته‌اند، با وجود پله گذاری مسیر در سال‌های اخیر، باز رنج این کوه‌پیمایی را برای دیدن یک قلعه تحمل نمی‌کنند. تصور کنید دکتر ستوده در دهه ۴۰ با دوربین عکاسی و تیم نقشه برداری برای اندازه گیری و یادداشت برداری قلعه رودخان رفته و از بالای پل چوبی و از ارتفاع ۳۰ متری به داخل رودخانه می‌افتد. او در حین غوطه خوردن در آب، بیش از آنکه نگران سلامتی‌اش باشد، نگران دفتر یادداشت و عکس‌هایش است: «با سر به داخل رودخانه افتادم و غوطه‌ای چند خوردم. آب در دوربین عکاسی اثر کرد و آن را از کار انداخت. دفتر بزرگ یادداشت هم روی آب می‌رفت که همراهان و راهنمایان، آن را گرفتند.»

اما تلاش‌های ستوده تنها مختص به حوزه جغرافیای گیلان و مازندران نیست، وی نقش غیرقابل انکاری در نگارش جغرافیای دیگر استان‌ها هم دارد. نگارش «جغرافیای تاریخی شمیران» فرهنگ لغت‌های، تهرانی، نائینی، کرمانی و سمنانی، تصحیح و تحشیه بر متون کلاسیک همچون «حدود العالم من المشرق الی المغرب» و «عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات» و… موجب شده منوچهر ستوده را یک «ایران شناس » به‌نام خطاب کنیم. ایران شناسی که در پایان زندگی پربار خود بیش از ۶۰ کتاب و ۲۸۶ مقاله از خود برجای گذاشت. منوچهر ستوده در اواخر عمر در عباس آباد مازندران ساکن بود و۲۰فرودین ماه ۱۳۹۵ در همان منطقه به خواب ابدی رفت. پیکر او روز ۲۲ فروردین ۱۳۹۵ در امامزاده آقاسیدحسین (تازه‌آباد) سلمانشهر (متل قو) به خاک سپرده شد.