انتقال شهربازی قدس از باغ ملی محتشم

حرف تازه : هفته گذشته، ثبت باغ محتشم در فهرست باغ‌های میراثی کشور، خبر‌ساز شد. هر چند در ذهن سالخوردگان، هنوز خاطره مراسم افتتاحیه این باغ با بستنی‌های مسموم باقی است؛ اما باغ رویایی محتشم با درختان تنومند آزادش همواره برای رشتی‌ها خاطره نوستالژیک دارد.

با اینکه در پرونده ثبتی این باغ اعلام شده وضعیت باغ نیمه سالم است، اما ثبت این باغ به توقف تخریب آن کمک می‌کند.

باغ محتشم؛ میراث عهد ناصری
کارشناس سازمان میراث فرهنگی ‌ـ که پرونده ثبتی این باغ را آماده کرده‌ـ درباره تاریخچه این باغ به همشهری می‌گوید: باغ محتشم در زمان ناصرالدین شاه قاجار از سوی «اکبر خان بیگلربیگی» از مالکان و متمولان عهد ناصری ساخته شد.
«سیده کبری تیموری» می‌افزاید: اکبرخان اجاره‌دار گمرکاتِ گیلان، مازندران، خراسان و کرمانشاه بود و معروف است که غرس نهال‌های باغ – که امروز درختان تنومندی شده‌‌اند – و خیابان‌کشی داخل باغ و ساخت عمارت تابستان وسط باغ (کلاه‌فرنگی) همگی با نظارت مستقیم «اکبرخان» ساخته شده است.

تغییر نام به پارک شهر
تیموری درباره چگونگی تغییر نام «باغ محتشم» به «پارک شهر» توضیح می‌دهد: این تغییر نام زمانی روی داد که در تهران نیز پارک‌شهر افتتاح شده بود. بعد از واگذاری باغ محتشم به شهرداری، باغ به‌عنوان بوستان شهری کاربری پیدا کرد و روز سه‌شنبه ۲۲ شهریور ۱۳۳۹ رسماً افتتاح و پارک‌شهر نامیده شد. البته صرف بستنی و راهی بیمارستان شدن شرکت‌کنندگان در این مراسم، خاطره افتتاحیه پارک‌شهر بود که صبح روز بعد روزنامه‌های محلی به آن پرداختند.
این کارشناس میراث فرهنگی همچنین یادآوری می‌کند: در زمان تصدی «عبدالله شیرخانی» به‌عنوان شهردار، وی به یکباره دستور می‌دهد تابلو پارک‌شهر را برداشته شود و دوباره نام باغ محتشم را نصب کنند. «شیرخانی» حتی دستور داده بود در تمام مکاتبات اداری، نام پارک‌شهر برداشته و همان باغ محتشم نوشته شود.

قطع درختان به بهانه پوسیدگی
کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی سازمان میراث فرهنگی هم از تلاش ۲ ساله این سازمان برای ثبت باغ محتشم خبر می‌دهد و می‌گوید: باغ تاریخی محتشم، بالاخره به‌عنوان معدود باغ‌های تاریخی باقی مانده در گیلان به پیشنهاد سازمان میراث گیلان در پنجمین نشست کمیسیون ثبت آثار ملی سازمان میراث فرهنگی و صنایع‌دستی کشور، در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسید.
«مهدی میرصالحی» با اشاره به موقعیت این باغ به همشهری می‌افزاید: به‌دلیل وجود درختان کهنسال آزاد، عبور گوهررود از این باغ و همچنین وجود عمارت کلاه فرهنگی، کاخ مسکونی محتشم دارای ویژگی‌های ثبتی شناخته شد و به ثبت ملی رسید.
وی با اشاره به ثبت عمارت کلاه فرهنگی باغ محتشم در آبان ۱۳۷۵ به شماره ۱۷۶۴ تصریح می‌کند: لازم بود این باغ نیز ثبت تاریخی شود. این باغ در گذشته ابعاد بسیار بزرگی داشت ولی متأسفانه بعدها در تملک برخی ادارات دولتی قرار گرفت و بخش‌های زیادی از باغ و حتی درختان تنومند آزاد و صنوبر آن از بین رفت.  وی با اشاره به قطع بسیاری از درختان آزاد این باغ در طول سال‌های ۱۳۷۰ بیان می‌کند: شهرداری در آن زمان چند اصله درخت آزاد باغ محتشم را به دلیل پوسیدگی و مبارزه با آفات قطع کرد، در حالی که خوردگی میانی این درختان نوعی واکنش طبیعی و مقاومت درختان تنومند در برابر باد است. با افزایش وزن درخت در اثر کهنسالی، مقاومت آن در برابر باد کاهش می‌یابد و درخت به‌طور طبیعی اقدام به خوردگی تنه می‌کند تا از وزنش کاسته شود.

خروج شهربازی از باغ میراثی
این مقام مسئول تأکید می‌کند: طبق قوانین سازمان میراث فرهنگی، باغ‌هایی که ثبت میراثی می‌شوند، ‌باید همان کاربری باغ را داشته باشند و شهرداری به‌عنوان مالک باغ لازم است که عناصری همانند شهربازی را از باغ محتشم حذف کند.
۵ دهه از واگذاری باغ محتشم به شهرداری رشت می‌گذرد، اندک باقیمانده باغ بزرگ محتشم‌گاه باغ محتشم و‌گاه پارک شهر خوانده می‌شود. از وقتی دهه ۱۳۷۰ شهربازی هم در بخشی از باغ ساخته شد، عبارت باغ قدس هم برای آن مصطلح شد.
سال ۱۳۷۱ شهرداری رشت با صرف هزینه ۳۵ میلیون تومانی، بخش از فضای باغ محتشم را به شهربازی تغییر کاربری داد و در این تغییر کاربری، بخش زیادی از ۴ هزار‌مترمربعی زمین چمن باغ و برخی درختان تنومند آزاد نابود شدند.  طبق آمار روابط‌عمومی سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری رشت، اکنون باغ ۱۲هکتاری محتشم، ۲۰۶۳ درخت در کل مجموعه دارد. این درخت‌ها شامل درختان آزاد، صنوبر، سدروس، دارتالاب، توسکا، صنوبر، چنار، نارنج و برگ انجیلی هستند و قدیمی‌ترین آنها، درختان آزاد، بلوط و سدورس است.

زمین مسکن مهر
با تصمیم شورای چهارم، شهربازی تعطیل شد اما در آستانه چهارمین سال تعطیلی، دفتر سرمایه‌گذاری رشت همچنان در تلاش است تا یک سرمایه‌گذار جدید برای راه‌اندازی شهربازی پیدا کند.
بعد از اعلام آمادگی یک سرمایه‌گذار مشهدی، شورای شهر با لایحه واگذاری شهربازی قدس با ترک تشریفات مخالفت کرد. اعضای شورا بر این نکته تمرکز داشتند که مساحت شهربازی قدس، جوابگوی جمعیت فعلی رشت نیست و افزون بر آن آلودگی صوتی و نبود فضای برای پارکینگ، مانع از احیای شهربازی در محدوده پارک‌شهر است.
یکی از اعضای شورا ‌ـ که در هیأت عالی سرمایه‌گذاری شهرداری به‌عنوان کارشناس مالی و اقتصادی نماینده است ‌ـ مشخصاً پیشنهاد داد، شهربازی در محدوده مسکن مهر ایجاد شود. «فرهاد شوقی» بر مساحت کوچک شهربازی قدس تأکید می‌کند و می‌گوید: قرار است سازمان مسکن و شهرسازی، زمین ۱۰هکتاری را در محدوده مسکن مهر به شهرداری واگذار کند.
رئیس دفتر سرمایه‌گذاری شهرداری هم به همشهری می‌گوید: فراخوان این دفتر برای جذب سرمایه‌گذار در زمین مسکن مهر و همچنین احیای مجدد شهربازی قدس بوده است. با توجه به اینکه زمین مسکن مهر هنوز به شهرداری واگذار نشده است و زیرساخت‌های خدماتی ندارد؛ باید دید سرمایه‌گذار رغبتی برای تمرکز سرمایه در آن محدوده دارد یا خیر.
«متین عاشوری» می‌افزاید: احیای شهربازی قدس با دو رویکرد در حال بررسی است: احیای مجدد شهربازی با تمرکز بر با فضاهای سرپوشیده و ایجاد فضاهای آموزشی با تمرکز بر حفظ فضای سبز.
وی یادآوری می‌کند: با وجود ثبت میراثی باغ محتشم، هنوز دستورالعملی از سوی سازمان میراث فرهنگی به شهرداری و دفتر سرمایه‌گذاری ابلاغ نشده تا این دفتر رویکردهای میراثی را برای شهربازی قدس تعیین کند.  باید دید سازمان میراث فرهنگی گیلان همچنان نقش منفعلانه را در احیای بناهای میراثی در پی می‌گیرد یا با ابلاغ دستورالعملی به شهرداری رشت، خواستار احیای باغ بزرگ «اکبرخان بیگلربیگی» می‌شود.

مصادره مالیاتی
پس از فوت اکبرخان بیگلربیگی، باغ به دختر و دامادش یعنی «صادق خان اکبر محتشم الملک» به ارث می‌رسد. صادق خان چند نوبت والی گیلان بود ( در حدود سال ۱۳۲۷قمری) و از این زمان است که باغ به «باغ محتشم» معروف می‌شود. از زمانی که اداره مالیاتی باغ محتشم را به‌خاطر بدهی مالیاتی «محتشم الملک» تملک و به شهرداری واگذار کرد، مرتب از میراث «بیگلربیگ خان محتشم‌الدوله» کاسته شد. تفکیک باغ و واگذاری به برخی ادارات دولتی و تغییر کاربری‌های نسنجیده، آرام آرام درختان تنومند باغ را به زمین افکند.

همشهری گیلان