از شورای اول تا شورای چهارم؛ چه شد که شورا از اهدافش فاصله گرفت؟

حرف تازه : ۱۷ سال پس از آغاز به کار شوراهای اسلامی شهر و روستا شاید زمان مناسبی برای ارزیابی آسیب‌ها و محاسن این نهاد مردمی در کشور باشد. این‌که این نهاد توانسته به وظایف ذاتی خود بپردازد یا نقش مانع را ایفا کرده، موضوعی است که با دکتر فیاض زاهد، عضو اولین شورای شهر رشت در میان گذاشتیم. دکتر فیاض زاهد در ابتدا با اشاره به تاریخ مناسبات اجتماعی در ایران گفت: عوامل مهم و مؤثر و چندگانه‌ای در بحث شوراها دخیل هستند. اولین موضوع در تاریخ مناسبات اجتماعی در ایران، سابقه ضعیف کار جمعی و گروهی و مشارکت مدنی و اجتماعی است و ما یک تاریخ طولانی از استبداد سیاسی که با انقلاب اسلامی خاتمه پیدا کرد را پشت سر گذاشته‌ایم.

این فعال سیاسی اصلاح‌طلب با بیان اینکه تغییرات فرهنگی و اجتماعی در راستای مناسبات اجتماعی زمان‌بر هستند افزود: باید بپذیریم انقلاب اسلامی در سال ۵۷ بیش از آن که بتواند بنیان‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه را تغییر دهد در مسائل سیاسی و بین‌المللی به مراتب بیشتر و بهتر اثرات خود را نشان داده است.

نویسنده و استاد تاریخ با اشاره به تاریخ مناسبات حکومتی در ایران گفت: مناسبات حکومتی در ایران بیشتر مبتنی بر برآمدن از خانواده‌ها بود و بیشتر شکل شهری به خودش می‌گرفت اما یکی از آثار ورود اسلام به ایران ورود عناصر غیرشهری به ساخت قدرت سیاسی در ایران بودند در حدود ۲۰۰ سال اعراب بودند و از نظر اجتماعی مبتنی بر ساختار اجتماعی قبیله محور بودند و پس از آنها آرام‌آرام از سمت ماوراءالنهر دولت‌های ترک وارد ایران شدند آنها هم بر این ساختار تکیه داشتند و اولین دولت ملی که در قرن دهم در ایران به قدرت رسید صفویه بود هرچند می‌توان به عنوان اولین دولت ملی پس از هزار سال نامید اما آنها نیز درگیر همین مناسبات و زنجیره روابط ایلیایی و قبیله محور بودند. زمان ظهور رضا شاه هم که به این دولت‌ها نگاه کنیم هیچ‌کدام از این دولت‌ها مانند دولت‌های پیش از اسلام برآمده از دل مناسبات شهری نیستند. اگر شما به ساخت مناسبات اجتماعی در ایلات نگاه کنید یک ساخت نردبانی دارد و معمولاً رییس ایل و ریش‌سفید آن مجموعه نوعی رابطه طبقاتی را نمایندگی می‌کند.

دکتر فیاض زاهد در ادامه گفت: این اتفاق تا سال ۵۷ تداوم پیدا می‌کند و طبیعی است وقتی با این تاریخ طولانی تصمیم می‌گیرند که تجربه‌های مدنی و مشارکتی را شروع کنند به دلیل فقدان آن سابقه دچار اشکالاتی خواهند شد. ما حتی در خانواده‌ها هم شاهد بوده‌ایم که مدیریت خانواده‌ها مشارکت محور نبوده است و حتی در دوران مدرن شما به مدارس ما هم که نگاه کنید همین مشکل را داشته‌اند. کودکان تنبیه بدنی می‌شدند. نگاهی آمرانه از سوی مدیر و ناظم مدرسه نسبت به کودکان اعمال می‌شد. مجموعه این عوامل سبب شد ما نتوانیم دوره انتقال به یک کار گروهی و مشارکتی را تجربه کنیم و تا همین چند سال پیش در حوزه ورزش هم اگر نگاه می‌کردیم معمولاً در ورزش‌های انفرادی موفقیت بیشتری را نسبت به ورزش‌های گروهی و تیمی به دست آورده‌ایم. هر چند در سال‌های اخیر نشانه‌های روشنی از پیشرفت مدنی را در این حوزه شاهد هستیم.

این فعال سیاسی اصلاح‌طلب همچنین به دوره احمدی‌نژاد اشاره‌ای کرد و ادامه داد: متأسفانه پس از انقلاب به دلیل رفتار بعضی از احزاب یا ترس بعضی دولت‌ها از گروه‌های اجتماعی و به خصوص در زمان احمدی‌نژاد، امنیتی شدن شرایط و برخورد با NGO ها و نهادهای مدنی و اجتماعی و مشارکت گرا این فضا را بسته‌تر کرد. یکی از مشکلات اساسی ما این است که نمی‌توانیم با تفاوت نظر و عقیده و پذیرش تفاوت‌های انسانی به هم احترام بگذاریم و کنار هم کار کنیم.

وی با بیان اینکه هرچه جلوتر آمدیم سیستم‌های نظارتی شدیدتر شد افزود: متأسفانه در سال‌های گذشته پس از اقدام رییس دولت اصلاحات در راه‌اندازی انتخابات شوراها، هرچه جلوتر آمدیم سیستم‌های نظارتی شدیدتر شد. لذا معمولاً آنهایی که از فیلترهای نظارتی رد می‌شدند به صورت کلی به جای آن که برآیندی از گروه‌های اجتماعی مردمی باشند با توجه به آنکه افراد با شناسنامه قلع‌وقمع شدند و زمینه برای حضور آنها فراهم نشد فرصت را در اختیار دو گروه قرار داد. یک گروه فرصت‌طلبان و باد به پرچمان بودند که به فکر منافع خودشان بودند و رنگ عوض می‌کردند خودشان را به شکل ارزش‌هایی در می‌آوردند که به آنها اعتقادی نداشتند. گروه دوم آدم‌های ناتوان بودند. وقتی شما ژنرال‌ها را حذف کنید فضا برای سربازان کوچک فراهم می‌شود و آنها متناسب با خواست و ظرفیت ملی و تاریخی ما نمی‌توانستند رفتار کنند.

فیاض زاهد با تحلیل به هم ریختن جمعیت روستا و شهر و مهاجرت بیشتر روستاییان به شهر از منظر جامعه‌شناسی شهری گفت: معمولاً روستاییان وقتی که به شهرها مهاجرت کردند ارزش‌های روستایی را هم در شهر گسترش دادند و دامنه آن را افزایش دادند. لذا به جای رفتارهای شهری ما شاهد گسترش رفتارهای روستایی بودیم. روستاییان نه اینکه فاقد فضیلت بودند اما تفاوت عمده در کنش میان روستاییان و مهاجران و حاشیه‌نشینان و نیروهای اجتماعی که تجربه کار مشارکتی و اجتماعی را بیشتر در سابقه خودشان داشتند سبب شد که برخی مواقع انتخاب‌ها به جای آنکه برآمده از توان و ظرفیت فردی یا گروهی یک نماینده باشد بیشتر برآمده از ظرفیت‌های نژادی، زبانی و قومی باشد. لذا ترکیب‌هایی شکل گرفت که وقتی در شورا کنار هم قرار می‌گرفتند به جای آنکه هم‌افزایی داشته باشند همدیگر را تضعیف و تخریب می‌کردند.

عضو دوره اول شورای اسلامی شهر رشت ادامه داد: مجموعه این مسائل سبب شد اگر در شورای اول به دلیل باز بودن فضا و امکان مشارکت نیروهای مؤثرتر از منظر اجتماعی و اقتصادی و سیاسی و فرهنگی وجود داشت در دوره‌های بعدی به دلیل بسته‌تر شدن فضا، امکان ورود برخی چهره‌های شاخص سلب شد لذا کسانی به صحنه آمدند که یا آماده ورود به چنین هماورد اجتماعی نبودند یا ظرفیت لازم برای طی کردن این پروسه چالشی را نداشتند. لذا شوراها به جای آنکه حلال مشکلات شوند گاهاً خودشان به مشکل اساسی بدل شدند. جابجایی پی‌درپی شهرداران، عدم هماهنگی در انتخاب کمیسیون‌ها، عدم تعامل اجتماعی، فقدان صبر برای اینکه برخی از پروژه‌ها و اقدامات زمان بر بود و نیازمند به ثبات مدیریتی بود که متأسفانه تبدیل شد به جنگ میان کمیسیون‌های شوراها، اعضای شوراها، لایه‌های شورا و نهایتاً برخورد فراکسیونی با شهردارانی که انتخاب می‌شدند و فرصت نمی‌کردند دست به اقدامات بلندمدت بزنند. فکر می‌کنم مجموعه این عوامل سبب شد در انتخابات شورای اول، به دلیل آنکه شورا یک پروژه سیاسی و بسیار مهم ارزیابی می‌شد، آدم‌هایی با شناسنامه و استعداد و ظرفیت بالاتری در این رقابت‌ها حضور پیدا کردند. اما برخی تجربه‌های تلخ سبب شد که خیلی از بزرگان خودشان را در معرض انتخاب مردم قرار ندهند برای برخی هم فضا بسته‌تر شد و متأسفانه آن طور که انتظار داشتیم از این پدیده مبارک به خوبی استفاده نشد.

دکتر زاهد در پاسخ به سؤالی در خصوص آینده شوراها گفت: وقتی یک نهاد یا سازمان اجتماعی پدید می‌آید خودش پس از مدتی از درون خودش را اصلاح می‌کند ایراداتش را می‌فهمد حساسیت‌های اجتماعی را درک می‌کند و نمایندگان هم دوره به دوره فضایل بیشتری را به نمایندگی از مردم شهرها نمایندگی می‌کنند. در این دوره به طور خاص به دلیل آن که آن شورای نظارتی که در مجلس شکل خواهد گرفت پیوندهای بیشتری با سبک‌های جدید زندگی با مطالبات اجتماعی بالاتر و نیازهای عمیق‌تر جامعه شهری دارد امکان دارد مهره‌ها و چهره‌های قوی‌تری خودشان را در عرصه رقابت شوراها مطرح کنند. طبیعتاً وقتی جنس‌های با کیفیتی برای عرضه انتخاب مردم قرار می‌دهید، شهروندان هم می‌توانند انتخاب بهتری داشته باشند.

وی در ادامه با ذکر مثالی از دولت رفاه بریتانیا، متفکران را به دقت در پاسخ خانم تاچر در خصوص حق انتخاب فراخواند و افزود: این حق انتخاب بهتر و متنوع‌تر پدیده بسیار مهمی است. یک مثال از دولت رفاه بریتانیا برایتان می‌زنم. دهه ۸۰ وقتی خانم مارگارت تاچر، بانوی آهنین به عنوان نخست‌وزیر بریتانیا انتخاب شد همه آنهایی که لندن را در آن مقطع دیده بودند و با امروز مقایسه می‌کنند معتقدند لندن در دوره پیش از خانم تاچر بیشتر به یک روستای بزرگ شبیه بود و مشکلات بسیار عمیقی داشت. بحران‌های کارگری، مشکل کارگران معادن، مسئله ترافیک، آلودگی شهر لندن که یکی از آلوده‌ترین شهرهای اروپا محسوب می‌شد علی‌رغم آب و هوایی که خیلی شبیه به رشت هست اما واقعاً مشکلات بسیار عمیقی وجود داشت. مردم از نظر پیدا کردن شغل دچار مشکل بودند و بریتانیا به شدت رتبه خودش را در رتبه اقتصادی در اروپا از دست داده بود. اما تاچر با سیاست دولت رفاه و با استقامت در اصلاح زیرساخت‌ها، چهره بریتانیا را تغییر داد. وقتی خانم تاچر به پایان کار خودش نزدیک می‌شد در یک مصاحبه مطبوعاتی از او پرسیدند که بزرگ‌ترین دستاورد شما برای بریتانیا چیست؟ پاسخ تاچر بسیار جالب بود و متفکران ما باید به این پاسخ تاچر دقت کنند. تاچر گفته بود من حق انتخاب بیشتری برای مردم بریتانیا فراهم کردم.

دکتر فیاض زاهد در پایان با تشریح مسئله حق انتخاب گفت: این حق انتخاب به این معناست که اگر مردم قصد خرید یک خودرو را دارند حق انتخاب ۱۰ خودرو را داشته باشند. اگر می‌خواهند خانه بخرند بتوانند از میان ۱۰ خانه انتخاب کنند. اگر می‌خواهند سر کار بروند به جای یک شغل پیشنهادی در معرض ۱۰ شغل باشند. حق انتخاب‌ها بسیار مهم هستند. اگر بتوانیم شورایی تشکیل دهیم که در خصوص کاندیداهایی که در معرض داوری مردم قرار می‌گیرند به ما حق انتخاب بیشتر و با کیفیت‌تری داده شود مدیریت شهری هم یک گام به جلو برخواهد داشت. نمایندگان شورای قدرتمند، شهرداری قدرتمند انتخاب می‌کنند، روسای کمیسیون قدرتمند انتخاب می‌کنند، مدیران بهتری را انتخاب می‌کنند و این زنجیره باعث خواهد شد پس از یک دوره ده ساله شاهد ارتقای منزلت شهر هم از نظر معماری هم از نظر محیط‌زیست هم از نظر گردشگری و هم از نظر رابطه انسانی و دیگر حوزه‌ها باشیم. اینها مجموعه‌ای از عوامل است و به همین دلیل در ابتدا به پیچیدگی و چند جانبه بودن آنها اشاره کردم.

رشت رویایی ، بهنیا ثابت رفتار